Dàj guruguiˈ yumiguiì ‘de como apareció la gente del mundo’: leyenda en triqui de Chicahuaxtla

Contenido principal del artículo

A. Raymond Elliott
Pablo Hernández Cruz
Fausto Sandoval Cruz

Resumen

El triqui de Chicahuaxtla es una lengua otomangue que se habla en San Andrés Chicahuaxtla y en varias comunidades vecinas ubicadas en el estado de Oaxaca, México. Hay otras dos variantes de triqui. Una que se habla en San Juan Copala y la otra en San Martín Itunyoso. El texto oral es una leyenda titulada Dàj guruguiˈ yumiguiì /da1h ɡuruɡwi3ʔ ʃumiɡwiː313/ ‘De como apareció la gente del mundo’ y es una recopilación de varias leyendas sobre las deidades de los triquis y la creación de la raza humana que conocemos hoy en día. En este manuscrito, se presenta un mapa de la región Triqui, una descripción general de la lengua triqui de Chicahuaxtla, sus consonantes y vocales, tonos, información sobre los sistemas ortográficos actuales en uso y un esbozo gramatical. El artículo incluye una representación ortográfica de la leyenda con una transcripción amplia y estrecha del texto utilizando el Alfabeto Fonético Internacional (AFI) junto con una traducción libre en español e inglés.

Descargas

Métricas

Vistas del PDF
313
Sep 07 '20Sep 10 '20Sep 13 '20Sep 16 '20Sep 19 '20Sep 22 '20Sep 25 '20Sep 28 '20Oct 01 '20Oct 04 '206.0
| |
Vistas del HTML
25
Jan 2021Jul 2021Jan 2022Jul 2022Jan 2023Jul 2023Jan 2024Jul 2024Jan 2025Jul 2025Jan 202621
|
Vistas de otros formatos
845
Jan 2021Jul 2021Jan 2022Jul 2022Jan 2023Jul 2023Jan 2024Jul 2024Jan 2025Jul 2025Jan 202687
|
Wikipedia
7

Detalles del artículo

Cómo citar
Elliott, A. R., Hernández Cruz, P., & Sandoval Cruz, F. (2020). Dàj guruguiˈ yumiguiì ‘de como apareció la gente del mundo’: leyenda en triqui de Chicahuaxtla. Tlalocan, 25, 147-212. https://doi.org/10.19130/iifl.tlalocan.2020.502
Sección
Textos de tradición oral en lengua indígena

Citas

DiCanio, Christian T. 2010. “Itunyoso Trique”, Journal of the International Phonetic Association 40 (2): 227–38. doi:10.1017/S0025100310000034.

DiCanio, Christian T. 2012. “The phonetics of fortis and lenis consonants in Itunyoso Trique”, International Journal of American Linguistics 78 (2). 239-272.

DiCanio, Christian T. 2016. “Abstract and concrete tonal classes in Itunyoso Triqui person morphology”, en Tone and Inflection, New Facts and New Perspectives, Palancar, Enrique L. y Jean Léo Léonard, editores. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton.

Edmondson, Jerold A., Robert E. Longacre , A. Raymond Elliott, y Felipe Santiago Rojas. 2012. “Tone-laryngeal morphology in Chicahuaxtla Triqui”. Ponencia presentada en el Taller sobre tonos: Teoría y Práctica. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology – Department of Linguistics.

Elliott, A. Raymond. 2017. “Ruhuâ ruˈman hioˈóo gatsii ‘In the Hole of White Dirt’ Legend in Chicahuaxtla Triqui”. International Journal of American Linguistics, mayo, 2: 1-32.

Elliott, A. Raymond, Jerold A. Edmondson, y Fausto Sandoval Cruz. 2016. “Chicahuaxtla Triqui”, Journal of the International Phonetic Association, febrero, 1–15. doi:10.1017/S0025100315000389.

Elliott, A. Raymond, Fulgencio Sandoval Cruz, y Felipe Santiago Rojas. 2012. “Notes from the Field: Chicahuaxtla Triqui Digital Wordlist and Preliminary Observations”, Language Documentation and Conservation. 6: 208–236.

Fernández, Artemio, Modesta López Reyes, Andrián Ortega Martínez, Felipa Paulina Ramírez Cruz, Marcos Sandoval, y Fausto Sandoval. 1998. Relatos triquis = Nato ne güendu yio. México, D. F. Consejo Nacional para

la Cultura y las Artes / Dirección General de Culturas Populares (CONACULTA). Lenguas de México, 20. ISBN 9701802357.

Good, Claude. 1978. Diccionario Triqui de Chicahuaxtla: Triqui - Castellano, Castellano – Triqui. Serie de Vocabularios Indígenas Mariano Silva y Aceves, núm. 20. México D.F.: Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano.

Hernández Mendoza, Fidel. 2013. “Tono y morfología de los verbos y sustantivos con posesión dependiente en el triqui de Chicahuaxtla”. Ponencia presentada en CILLA VI: Center for Indigenous Languages of Latin America Conference, University of Texas at Austin (UT-Austin), Austin, Texas.

Hernández Mendoza, Fidel. 2014. “Prominencia Silábica en el triqui de Chicahuaxtla”, en Proceedings of the Workshop on the Sound Systems of Mexico and Central America, Ryan Bennett, Rikker Dockum, Emily Gasser, Dolly Goldenberg, Ryan Kasak, y Patrick Patterson, editores. Yale Department of Linguistics. Publicación en línea accedida el 14 diciembre 2018. <http://ling.yale.edu/sites/default/files/files/ssmca-proceedings/

papers/Hernandez-2014-Triqui-SSMCA.pdf>

Hernández Mendoza, Fidel. 2017. “Tono y fonología segmental en el triqui de Chicahuaxtla”. Tesis doctoral, Universidad Nacional Autónoma de México. https://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/53726152/Tesis-HernandezFidel-062017-FINAL.pdf?AWSAcce ssKeyId=AKIAIWOWYYGZ2Y53UL3A&Expires=1559150778&Signature=35ilT e7JvIXrAC3zifX3zE8hGbI%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DTono_y_fonologia_segmental_en_el_triqui.pdf Accedido el 14 diciembre 2018.

Hernández Mendoza, Fidel. 2019. Comunicación personal (31 octubre).

Hollenbach , Barbara E. 1977. “Phonetic vs. Phonemic Correspondence in Two Trique Dialects”, Studies in Otomanguean Phonology, W.R. Merrifield, editor. Summer Institute of Linguistics Publications in Linguistics 54. Dallas: Summer Institute of Linguistics.

Hollenbach , Barbara E. 1984. “The phonology and morphology of tone and laryngeals in Copala Trique”. Tesis doctoral, University of Arizona. http://barbaraelenahollenbach.com/PDFs/Holl-Diss84.pdf. Accedido el 14 diciembre 2018.

Hollenbach , Barbara E. 2008. Gramática popular del triqui de Copala. Ciudad de México: Instituto Lingüístico de Verano. https://www.sil.org/resources/archives/35332. Accedido en línea el 5

diciembre 2018.

Hollenbach , Barbara E. 2016. Diccionario triqui-español y español-triqui: Triqui de San Juan Copala. http://barbaraelenahollenbach.com/Posted.htm. Accedido en línea el 14 diciembre de 2018.

Lewin Fischer , Pedro, y Fausto Sandoval Cruz. 2007. Triquis: Pueblos Indígenas del México Contemporáneo. México, D.F.: Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas.

Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, y Charles D. Fennig (eds.). 2016. Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com. Accedido en línea el 14 diciembre 2018.

Longacre, Robert. E. 1952. “Five Phonemic Pitch Levels in Trique”, Acta Linguistica 7: 62-81.

Longacre, Robert. E. 1957. Proto-Mixtecan. Publicación 5, Indiana Research Center in Anthropology, Folklore, and Linguistics. También en International Journal of American Linguistics 23.4, Parte III.

Longacre, Robert. E. 1959. “Trique Tone Morphemics”, Anthropological Linguistics (4) 5-42.

Matsuka wa, Kosuke. 2008. “Extra Harmonic Vowel in Chicahuaxtla Trique”, Kansas Working Papers in Linguistics 30: 205-211. Accedido el 14 diciembre 2018. https://kuscholarworks.ku.edu/handle/1808/3916.

Matsuka wa, Kosuke. 2009. “Tone Alternation Patterns for Potential Aspect in Chicahuaxtla Triqui”. Ponencia presentada en Conference on Indigenous Languages of Latin America-IV (CILLA) 2009.

https://ailla.utexas.org/sites/default/files/documents/Matsukawa_

CILLA_IV.pdf. Accedido en línea el 14 diciembre 2018.

Sandoval Cruz, Fausto. 2009. Nuevos horizontes Antología de cuentos y leyendas triquis: Cherej nakaa si nuguanˈ gui aˈmi nánj nïˈïn. Oaxaca, Oaxaca, México: El Instituto Estatal de Educación para Adultos de Oaxaca.

Santiago Rojas, Felipe. 2006. Leyendas Triqui de Chicahuaxtla, Putla Oaxaca, traducido al español. México: Vidaziel Impresiones - Nej yumanˈ aˈmin Nânj Nïˈïn (Los Pueblos Triquis A.C.).

Artículos más leídos del mismo autor/a

Introducción 1

El triqui de Chicahuaxtla es una lengua otomangue que se habla en San Andrés Chicahuaxtla y en otras comunidades vecinas ubicadas en el estado de Oaxaca, México. Hay otras dos variantes: una que se habla en San Juan Copala y la otra en San Martín Itunyoso. El texto que se presenta aquí es una leyenda titulada 2 Dàj guruguiˈ yumiguiì /da1h ɡuruɡwi3ʔ ʃumigwiː313/, ‘De como apareció la gente del mundo’. La leyenda fue escrita por primera vez por Pablo Hernández Cruz, un maestro jubilado de La Laguna Guadalupe y hablante nativo del triqui de Chicahuaxtla, y fue narrada por Fausto Sandoval Cruz, el maestro principal de la escuela primaria en Miguel Hidalgo Chicahuaxtla. En este manuscrito, se presenta un mapa de la región triqui, una descripción general del triqui de Chicahuaxtla, sus consonantes y vocales, tonos, información sobre las convenciones de ortografía actuales y sistemas ortográficos en uso. Se incluyen un esbozo gramatical de la lengua, una introducción a la estructura de las palabras e información sobre las sílabas interrumpidas por un sonido glotal, los verbos, el tono y el aspecto. El artículo incluye una representación ortográfica de la leyenda y una traducción libre junto con una transcripción amplia y estrecha del texto utilizando el Alfabeto Fonético Internacional (AFI). Los tonos se marcan utilizando superíndices que van desde un tono bajo de /1/ hasta un tono alto de /5/.

Características generales del triqui de Chicahuaxtla

La región triqui

Hay tres variantes de triqui -una que se habla en San Andrés Chicahuaxtla y otras dos que se hablan en San Martín Itunyoso (código ISO [trq]) (DiCanio, 2010, 2012, 2016) y en San Juan Copala (código ISO [trc]) (Hollenbach, 1977, 1984, 2008, 2016)-. Según las estimaciones más recientes (Ethnologue, Lewis et al., 2016), el triqui de Copala tiene aproximadamente 25 000 hablantes, seguida por el triqui de Chicahuaxtla con 4 060 hablantes y el triqui de Itunyoso que cuenta con aproximadamente 2 000 hablantes. Elliott (2017) señala que las cifras demográficas reportadas tanto para el triqui de Copala como para el de Itunyoso datan de 2007, mientras que las estimaciones más recientes para el triqui de Chicahuaxtla son del año 1983. Los triquis viven en la región noroeste del estado de Oaxaca, México. La figura 1 a continuación es un mapa de la región triqui que enumera las áreas principales donde se hablan las variantes de la lengua.

Región donde se hablan las tres variantes del triqui
                           3

Figura 1: Región donde se hablan las tres variantes del triqui 3

Consonantes en el triqui de Chicahuaxtla

El triqui de Chicahuaxtla cuenta con cuatro plosivos sordos /p t k kw/, cuatro plosivos sonoros / b d ɡ ɡw/, tres africados /ts tʃ tʂ/, cinco sibilantes /s z ʃ ʒ ʂ/, dos laríngeos /h ʔ/, dos plosivos prenasalizados /nd nɡ/, y diez consonantes sonorantes lenis-fortis /m mː n nː l lː j jː w wː/. En el triqui de Chicahuaxtla, los contrastes fonémicos lenis-fortis pueden consistir en contrastes en la duración de las consonantes, la sonoridad o la fuerza de articulación. Finalmente, la aproximante palatal sonora /j/ tiene un alófono [j̃] que se nasaliza antes de una vocal nasal, por ejemplo, hianˈanj an [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’ o hianˈaan [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego-lumbre’.

Vocales

El triqui de Chicahuaxtla tiene siete vocales orales /i e ə a o ɯ u/ y cuatro vocales nasales /ĩ ã ɯ̃ ũ/. [ẽ õ] ocurren solamente en formas morfológicamente derivadas con verbos, sustantivos poseídos, adjetivos predicados y preposiciones, por ejemplo: [duʔ4we2hẽː3] ‘él-ella vende’, [joː13õː3] ‘él-ella es rápido’ o [siː32 na3t̪õ22õː3] ‘plátano de él-ella’ (Elliott et al., 2016, 2017; Hernández Mendoza, 2013). La vocal central media /ə/ no es muy frecuente, pero se puede encontrar en palabras como [ə43] ‘¿qué?’, como una interjección, [jə3h] ‘piedra’ y [əʔə32 ʃio4ʔ] ‘hipo’. Tanto [ə] como [ɯ] se pronuncian como [e] y [u] en algunos dialectos vecinos. Esto ocurre mayormente con los hablantes más jóvenes de la lengua en San Andrés Chicahuaxtla. Las vocales contiguas siempre forman hiatos, salvo algunos préstamos del español tal como lo describe Elliott (2017). Las vocales largas al final de las palabras son fonéticas y no contrastan con las vocales cortas. Finalmente, las sílabas finales en el triqui de Chicahuaxtla pueden terminar en una vocal modal, nasal, aspirada o glotalizada o con una vocal interrumpida por un laríngeo, por ejemplo, /Vː/, /Ṽː/, /Vh/, /Vʔ/, /VʔV/, /VʔV/ y /VhV/ (véanse los ejemplos en la tabla 1).

Tono

Las variantes del triqui tienen sistemas tonales bastante diversos y complejos. DiCanio (2010: 234) documenta nueve tonos en el triqui de Itunyoso: cuatro tonos de nivel, tres tonos descendentes y dos tonos ascendentes, mientras que Hollenbach (1984) identifica 8 tonos contrastivos en el triqui de Copala. Good (1978) documenta por lo menos 10 tonos en el triqui de Chicahuaxtla, sin embargo, Longacre (1952) dice que puede haber hasta 19 o más.

El sistema tonal del triqui de Chicahuaxtla cuenta con un tono muy alto /5/ que siempre se realiza como un deslice (por ejemplo, /53/, /35/ y /353/); uno alto /4/, uno medio /3/, uno bajo /2/ y uno extra bajo /1/. Las palabras pueden terminar en uno o dos tonos o en secuencias de tres tonos seguidos. En el triqui de Chicahuaxtla el tono predeterminado es /3/ y generalmente no está marcado en sílabas no finales a menos que forme pares mínimos fonémicamente contrastivos, por ejemplo, [ʃi4luː3] ‘cuchillo’, [ʃi3luː3] ‘gato’ y [ʃi3luː53] ‘gusano’. Los contornos tonales aparecen solamente en sílaba final, por ejemplo, [ni3mãː43] ‘corazón - alma’, [ni3ʔj̃ã32h] ‘respetar’ o [nã3ʔã32h] ‘avisar’. Las palabras que terminan con secuencias de tres tonos siempre terminan con una vocal, por ejemplo [nːeː323] ‘agua’, [nːeː313] ‘carne’, [ru3neː323] ‘frijol’ y [ʃu3t͡ʃeː323] ‘gallina’ (Hernández Mendoza, 2017: 38).

En el triqui de Chicahuaxtla, las palabras que terminan con /ʔ/ o /h/ muestran menos combinaciones de tonos sencillos y complejos en comparación con los elementos léxicos que terminan con una vocal. Aunque el tono y la rima interactúan en el triqui de Chicahuaxtla, no son lo mismo. Elliott (2017: 10) afirma que, al nivel fonológico, el inventario de tonos posibles se ve limitado por el hecho de que la sílaba portadora de tonos involucre a laríngeos. Como con todas las lenguas tonales, los pequeños cambios en el tono en el triqui de Chicahuaxtla dan lugar a palabras completamente diferentes, cada una con su propio significado dependiendo del tono que se encuentre en sílaba final. En este documento, los tonos están marcados del 1 al 5, donde el tono /1/ es el más bajo y el /5/ es el más alto.

La tabla 1 a continuación proporciona ejemplos en la leyenda de tonos y contornos tonales en palabras con rimas finales [Vː], [Vh], [Vʔ] mientras que en la tabla 2 se dan ejemplos de palabras con rimas finales que terminan con una vocal interrumpida por un laríngeo, [VV] y [VThV]. Basado en las palabras documentadas en esta leyenda, el triqui de Chicahuaxtla tiene un total de 16 contrastes tonales con una posibilidad de 34 combinaciones diferentes de tonos o contornos tonales finales y rima. La leyenda contiene todos los ejemplos a continuación con la excepción de los que están marcados con un asterisco.

Tabla 1. :
/Vː/, /Vh/, /Vʔ/. Tonos, contornos tonales y rima en el triqui de Chicahuaxtla
[Vː]: [Vh]: [Vʔ]:
a. 4 na4 ‘mucho tiempo’ 4h nã4h ‘ese’ aʔŋɡo4h ‘otro’ ʒi4ʔ ‘mayor’
b. 3 3 ‘ese’ ɡwi3 ‘día-sol’ 3h ne3h ‘el/la’ PL darã3ʔ ‘todo’
c. 2 ni2 ‘y’ 2h nu2h ‘nada’ rumi2ʔ ‘oscuro’ sika2ʔ ‘duro’
d. 1 wːi1 ‘escondido’ rumi1 ‘flojo’ 1h ʃitʃe1h ‘bastante’ 1ʔ ‘todo’
e. 53 joʔo53 ‘tierra’ ku53 ‘hueso’ 32h ko32h ‘planta’ nita32h ‘no.haber’ 32ʔ 31ʔ ne32ʔ ‘tiempo’ daɡawi31ʔ ‘matar’
f. 45 ɡatʃi45 ‘pedir’ 13h jːa13h ‘así’
g. 43 ruwa43 ‘dentro’
h. 35 atʃe35 ‘caminar’ ɡã35 ‘escarbar’
i. 32 riã32 ‘cara’
j. 31 ʃumiɡwi31 ‘gente’
k. 23 nda23 ‘hasta’ nɡa23 ‘cuando’
l. 21 nane21 ‘viento’
m. 13 ʔnɡo13 ‘uno’
n. 353* wːe353 ‘petate’
o. 323 nːe323 ‘agua’
p. 313 nːe313 ‘carne’ ɡwi313 ‘gente’

* = no aparece en la leyenda.

Tabla 2. :
/VV/ /VThV/. Ejemplos de tonos en palabras que terminan con una vocal final interrumpida por un laríngeo en el triqui de Chicahuaxtla
[VV] [VThV]
a. 5 VV† _________________ V5hV† _______________
b. 4 VV† _________________ V4hV† _______________
c. 3 VV joo ‘año’ atɯɯ ‘estrella’ V3hV 3hɯ ‘monte’ kwe3he ‘quelite’
d. 2 VV ʃii ‘por.eso’ ɡakɯ̃ɯ̃ ‘delito’ V2hV juʔu2hu ‘agujero’
e. 1 VV* aʔnɯɯ ‘cacique’ V1hV* nit͡ʂa1ha ‘pegajoso’

† = Las sílabas interrumpidas glotalmente no ocurren con tonos altos, extra altos o con contornos tonales.

* = no aparece en la leyenda.

Ortografía 4

Las convenciones ortográficas y los signos diacríticos usados para indicar el tono en la leyenda se basan en el sistema de cinco tonos que fue aprobado en 2009 por un comité integrado por maestros locales, líderes de la comunidad y entusiastas de la lengua en San Andrés Chicahuaxtla y en Santo Domingo del Estado. Aunque los lingüistas representan todos los tonos por escrito, los hablantes nativos no suelen ser muy conscientes de los tonos y los contornos tonales (Hollenbach, 2007). Consecuentemente, algunos de los tonos o contornos tonales en la representación ortográfica de la leyenda a continuación no se marcan o se marcan de una forma inconsistente.

Los tonos 5 en el triqui de Chicahuaxtla se escriben usando los siguientes diacríticos: ( ´ ) = 5; ( ˆ ) = 4; ( ) = 3; (__) = 2 y ( ` ) = 1. Palabras que terminan con un solo tono se escriben con una vocal final, mientras que las que terminan con secuencias de dos tonos se escriben (pero no siempre) duplicando la vocal final y marcando los tonos correspondientes, por ejemplo, guiìw31] ‘persona’ y nimâan [nimãː43] ‘corazón - alma - difunto’. El sistema ortográfico utilizado actualmente no toma en cuenta las palabras que terminan con secuencias de tres tonos, como nneè [nːeː313] ‘carne’ y nnee [nːeː323] ‘agua’.

Las vocales en el triqui de Chicahuaxtla se escriben tal como están escritas en el español (p. ej., a, e, i, o, u), con la excepción de la vocal /ɯ/ y /ə/ que se escriben con diéresis en palabras como kïj ï [kɯ3hɯ] ‘montaña’, atïˈï [a3t̪ɯɯ] ‘estrella’, y hiëj [jə3h] ‘piedra’. Hay algunos hablantes nativos que escriben estos sonidos con grafemas bloqueados o usando texto tachado, por ejemplo, i and e. Los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla que hablan un dialecto en el que /ə/ y /ɯ/ se han fusionado con /e/ e /i/ representan estos sonidos como <e> e <i> por escrito respectivamente.

Las convenciones de ortografía del triqui de Chicahuaxtla han cambiado en los últimos 65 años, por lo que se justifica una explicación de algunos de los grafemas. Por ejemplo, Longacre (1952, 1957, 1959), Good (1978) y Matsukawa (2009) representan la oclusiva velar /k/ como c antes de las vocales anteriores y qu antes de las vocales posteriores de acuerdo con las convenciones de ortografía en el español. Hoy, sin embargo, hay muchos que escriben /k/ como k donde ocurra.

Longacre (1952, 1957) y Good (1978) escriben las oclusivas bilabio-velares sordas y sonoras /kw/ y /ɡw/ como cu y antes de la i y la e de acuerdo con las convenciones de ortografía en el español, sin embargo, hay algunos hablantes nativos que escriben kw y gw para representar estos sonidos. Por ejemplo, según las convenciones de ortografía utilizadas en la leyenda, la palabra [ɡw31] ‘gente’ se escribe guiì pero de acuerdo con algunos sistemas de escritura alternativos actualmente en uso, también se puede escribir como gwiì, güì o guì. Basado en la ortografía española, la g se escribe como gu antes de e o i, sin embargo, algunos hablantes nativos escriben /ɡ/ como g. Por consiguiente, la palabra que aparece en el texto, [ɡi3-ʔja3h] ‘COM-hacer’, se escribe giˈiaj según las convenciones de ortografía utilizadas en la leyenda, pero algunos hablantes nativos prefieren escribirla como guiˈiaj [ɡi3-ʔja3h] ‘COM-hacer’ basándose en la ortografía española.

En la representación ortográfica de la leyenda, las fricativas postalveolares sordas y sonoras /ʃ/ y /ʒ/ se escriben como <y> y <x> respectivamente, cf. yutu [ʃu3t̪uː2] ‘rata’, yuku [ʃu3kuː3] ‘animal’ y xi [ʒiː2] ‘muy’. En su diccionario, Good (1978) escribe la fricativa postalveolar sorda /ʃ/ como x y la fricativa postalveolar sonora /ʒ/ como xx, por ejemplo, xutu [ʃu3t̪uː2] ‘rata’ (Good, 1978: 48) en comparación con xxi [ʒi3] ‘grande’ (Good, 1978: 79), guxxunˈ [ɡu3ʒũ2ʔ] ‘lo vamos a retirar’ o xxun [ʒũː32] ‘retirar’ (Good, 1978: 25). 6

En la leyenda, el saltillo < ˈ > se utiliza para representar la oclusiva glotal [ʔ] y refleja las convenciones de ortografía utilizadas por Longacre (1952, 1957), Good (1978), Mastukawa (2008, 2009), Elliott et al. (2012, 2016, 2017) y Santiago Rojas (2006). Hay algunos hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla que escriben h para representar la oclusiva glotal [ʔ] (p. ej. aˈmii ~ ahmii ‘hablar’; ˈngò ~ hngò ‘uno’).

En la representación ortográfica de la leyenda, el grafema h es mudo y se usa para representar las semivocales /j/ y /w/ como hi y hu respectivamente, tanto al principio de una palabra o en posición medial, por ejemplo, hioˈóo [jo3ʔoː53] ‘tierra’; hianˈanj an [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’ o hianˈaan [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego - lumbre’, o, ruhuâa [ru3waː43] ‘adentro’, rihian [ri3j̃ãː32] ‘cara’ o ahuii [a3wiː32] ‘luna’. La fricativa glotal sorda /h/ se escribe <j>, por ejemplo, nej [ne3h] ‘también’ o kuej e [kwe3he] ‘quelite’. 7

El grafema n cuando se encuentra al inicio de una sílaba se pronuncia como nasal alveolar sonora /n/, sin embargo, la n después de una vocal señala una pronunciación nasalizada de la vocal anterior, por ejemplo: daranˈ [d̪aɾã3ʔ] ‘todo’; hianˈanj an [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’; o gumàn [ɡu3mãː1] ‘lluvia’. La propagación del rasgo [+nasal] hacia la izquierda se ve bloqueada por una consonante laríngea interviniente (/ʔ/ o /h/) con la excepción de las palabras cuya raíz contiene una vocal nasal, por ejemplo, hianˈaan [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego’ o ran’ hiun’unj [rã3ʔ j̃ũ3ʔũ2h] ‘estorbar’. Algunos hablantes nativos escriben [j̃] como ñ porque creen que su pronunciación es parecida a la de la consonante alveopalatal nasal /ɲ/ en español y por lo tanto, palabras como [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’ y [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego-lumbre’ pueden escribirse ñanˈanj an o ñanˈaan respectivamente.

La representación de las sonorantes fortis-lenis en la ortografía práctica ha resultado en un debate entre los maestros, los líderes y los miembros de la comunidad. Los sistemas ortográficos usados por Longacre (1952, 1957, 1959) y Good (1978) distinguían las sonorantes fortis de sus contrapartes lenis al escribir las fortis como consonantes geminadas, por ejemplo: [mː nː lː jː] como mm, nn, ll, yy mientras que la consonante fortis [wː] se escribe <huu> (p. ej., huuej e [wːe3he] ‘cueva’). Los sistemas de escritura alternativos actualmente en uso representan tanto la consonante /w/ fortis como lenis como <w> donde ocurran. Por lo tanto, algunos hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla escriben las palabras [wːe3he] ‘cueva’ o [ru3waː43] ‘adentro’ como wej e y ruwáa en lugar de huuej e o ruhuâa. La consonante /jː/ se representa ortográficamente como hii (p. ej., hiiaj [jːa13h] ‘ahora-hoy’) mientras que su contraparte lenis se escribe como hi (p. ej., hioˈo [joo] ‘año’) en la leyenda. No todos los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla están de acuerdo con que las consonantes sonorantes fortis-lenis deban o no estar representadas por escrito. Santiago Rojas informa (Elliott et al., 2012; Elliott, 2017) que todavía hay varios maestros y administradores escolares en San Andrés Chicahuaxtla y en las comunidades vecinas que rechazan el uso de las consonantes dobles.

Finalmente, la rótica /r/ en posición inicial, representada ortográficamente como <r>, se ha descrito como una consonante alveolar vibrante múltiple /r/ en las variantes de triqui (Hollenbach, 1977; DiCanio, 2010; Elliott, Sandoval Cruz y Santiago Rojas, 2012); sin embargo, esta pronunciación no es tan común como antes se creía. En cuanto a la pronunciación de la r inicial en la grabación de la leyenda, se han observado diversas articulaciones. Además de su pronunciación como vibrante múltiple (p. ej., /r/), a veces el narrador la pronuncia con fricción acústica, con o sin sonoridad, [rᶾ] o [r̥ʃ], cf., [rʒa3ʔaː3] o [r̥ʃa3ʔaː3] ‘mano’. A veces el narrador pronuncia la palabra rôˈ [ro4ʔ] como [drʒo4=ʔ] ‘adentro=1INCL’, con una combinación de oclusión y fricción acústica mientras que, en otros contornos, la pronuncia como vibrante múltiple. DiCanio (2010: 230) hace una observación parecida sobre la alofonía de /r/ en el triqui de Itunyoso. En posición intervocálica, el narrador pronuncia la /r/ mayormente como vibrante simple [ɾ] pero también puede haber fricción acústica en este contorno. La consonante /ɾ/ no se encuentra en posición inicial de palabra.

Estructura de palabras en el triqui de Chicahuaxtla

El triqui de Chicahuaxtla es una lengua VSO que consiste principalmente en palabras monosilábicas y disilábicas. Las palabras trisilábicas suelen ser palabras compuestas que pueden consistir en un sustantivo con otro sustantivo, un verbo o un adjetivo. Por ejemplo, en la leyenda, la palabra yumiguiì [ʃu3mi32ɡw313] 8 ‘mundo’ es una palabra compuesta que consiste en yumi [ʃu3miː32] ‘esfera’ más la palabra guiìw313] ‘gente’.

Las sílabas finales del triqui de Chicahuaxtla son acentuadamente prominentes y tienen un tono contrastivo fonémico, a excepción de la formación de los verbos con aspecto potencial y completivo, como se explica más abajo. Las sílabas finales terminan con una vocal larga [Vː] o en una consonante coda /ʔ h/.

Los sustantivos en el triqui de Chicahuaxtla no muestran número ni género. Cuando el concepto de número es importante, los sustantivos pueden estar precedidos por un marcador plural (PL) /ne3h/, por ejemplo, nej huuej e /ne3h wːe3he/ ‘cuevas’; nej yuku /ne3h ʃuku3/ ‘animales’ o nej guiì /ne3h ɡwiː31/ ‘gente’. Nej /ne3h/ también se usa para convertir un pronombre singular en su forma plural, por ejemplo: nej sij /ne3h si3h/ ‘PL él’ > ‘ellos’.

Hay tres categorías de sustantivos poseídos en el triqui de Chicahuaxtla: sustantivos alienables, inalienables y los que muestran la posesión de animales. 9 Los sustantivos alienables cuando están poseídos van precedidos por un prefijo genitivo /siː32/ o su alomorfo /ʃiː32/, por ejemplo, si-yugui /si32 ʃuɡwi3/ ‘POSS nombre’. Los sustantivos que empiezan con /j/ o [j̃] (antes de una vocal nasal) cambian /j/ o [j̃] a /d-/ en la forma poseída, por ejemplo, [ja3ʔaː3] ‘raíz’ > [d-a3ʔa3h] ‘POSS-mi raiz’; [j̃ãː32] ‘sal’ > [d-ãː323] ‘POSS-su sal’. Los sustantivos inalienables, por ejemplo, términos de parentesco o las partes del cuerpo, siempre tienen un poseedor implícito, por ejemplo, /roʔo4=ʔ/ ‘mano=1INCL’, /duɡwatʃi4=ʔ/ ‘sobrina=1INCL’ y no suelen ir precedidos por un prefijo genitivo. Hay otro grupo de sustantivos que tienen formas genitivas que difiere de la forma no poseída, 10 por ejemplo: /we3ʔe/ ‘casa’ > /dukwa35/ ‘su.casa’, /dukwa4 si3h/ ‘su.casa él-la casa de él’. Para más información sobre la morfología genitiva del triqui de Chicahuaxtla, véase Matsukawa (2007) y Hernández Mendoza (2017).

Vocales finales interrumpidas por un laríngeo

A diferencia de las otras variantes del triqui, el triqui de Chicahuaxtla tiene vocales finales en las que un solo gesto vocálico es interrumpido por un laríngeo, ya sea /ʔ/ o /h/ en formas sustantivas. Longacre habló de esto por primera vez en 1952 y dijo que las sílabas interrumpidas por un sonido glotal en el triqui de Chicahuaxtla constan de un núcleo, ya sea /ʔ/ o /h/, en el que se encuentra un tono fonémicamente contrastivo a lo largo de toda la vocal. Esta combinación singular de palabras que contienen interrupciones a media sílaba ya sea /VV/ o /VThV/ y aquellas que tienen secuencias de vocal-oclusiva glotal-vocal, es decir, /VʔVT/, tiene consecuencias significativas para el sistema morfofonológico laríngeo-tonal del triqui de Chicahuaxtla porque es precisamente la combinación del gesto laríngeo junto con el tono de la vocal glotalmente interrumpida lo que determina los patrones morfofonológicos que emergen. Las sílabas que son interrumpidas por una oclusiva glotal /ʔ/ tienen una raíz con rima [Vʔ] mientras que las que están interrumpidas por /h/ tienen rima [Vh]. Por ejemplo, la palabra [a3t̪ɯɯ] ‘estrella’ tiene una interrupción a media sílaba y una rima final de /Vʔ/, mientras que la palabra [wːe3he] ‘cueva’ tiene una rima final de /Vh/. Ambos ejemplos siguen un patrón tono-laríngeo para las palabras que terminan con tono /3/. Aunque las formas interrumpidas glotalmente ocurren mayormente con el tono /3/, hay otras combinaciones posibles, como /VV/, /VV/ y /V2hV/, /V1hV/, por ejemplo, gakïnˈïn [ɡa3kɯ̃ɯ̃] ‘pecado-delito’ en la leyenda. Las sílabas interrumpidas glotalmente no ocurren con tonos altos, extraaltos o con contornos tonales.

En la transcripción de la leyenda a continuación, las palabras con vocales interrumpidas por un laríngeo (/VTʔ/hV/) se transcriben con letra volada o con superíndice (por ejemplo, /ʔ h/) para mostrar que el segmento es de una sílaba, mientras que las palabras que constan de secuencias de vocal-oclusiva glotal-vocal (por ejemplo, /VʔVT/) se transcriben con la letra escrita en la línea para indicar que constan de dos sílabas, cf., hioˈo [joo] ‘año’ con hioˈóo [jo3ʔoː53] ‘tierra’.

Verbos, tonos y aspecto

Las raíces verbales en el triqui de Chicahuaxtla pueden terminar en una vocal modal, nasalizada, aspirada o glotalizada, (por ejemplo, /Vː/, /Ṽː/, /Vh/, /Vʔ/) de acuerdo con los ejemplos de la leyenda que se encuentran en la tabla 3 a continuación:

Tabla 3.:
Ejemplos en la leyenda de raíces verbales en el triqui de Chicahuaxtla
Terminación Ejemplo Glosa
a. Modal /Vː/ /atʃeː35/ ‘caminar’
b. Nasal /Ṽː/ /atʃĩː45/ ‘pedir’
c. Aspirado /Vh/ /nita32h/ ‘no.haber’
d. Glotalizado /Vʔ/ /ri32ʔ/ ‘lograr’

Los verbos regulares en el triqui de Chicahuaxtla distinguen entre tres aspectos: PROGRESIVO, COMPLETIVO y POTENCIAL. Si el verbo expresa acciones que pueden ser realizadas por todos, la forma naturalmente dada por el hablante nativo está en la forma 1INCL de aspecto potencial, por ejemplo, [ɡa2ʔmi2ʔ] ‘vamos a hablar’. Las acciones que realizan los animales u objetos inanimados, por ejemplo, aullidos o fugas, o aquellas que se limitan a individuos específicos, como el acto de bautizar a una persona o amamantar a un niño, se dan en la forma de 3SG (Good, 1978: 105) de aspecto progresivo.

En la formación del aspecto progresivo, la raíz del verbo se usa antes de un pronombre libre, por ejemplo /re3ʔe3h ne3h si3h/ [dejar PL él] ‘ellos dejan’, /wĩː3 ne3h si3h/ [ser PL él] > ‘ellos son’ o /a3t̪o32h ne3h si3h/ [dormir PL él] ‘ellos duermen’. Las raíces verbales también pueden usarse antes de un sustantivo como se muestra en los ejemplos de la leyenda a continuación: nataˈ nej xîˈ /nata32ʔ ne3h ʒi4ʔ/ [PROG:narrar PL ancianos] ‘nuestros abuelos narran’; Ganï ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ /ɡ-a3nɯː43 ru3waː43 j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ/ [COM-pensar adentro dios supremo] ‘el dios supremo pensó’ o naˈman hioˈóo /na3ʔmã32 jo3ʔo53/ [COM:enfriar(se) tierra] ‘se enfrió la tierra’.

El triqui de Chicahuaxtla tiene dos sistemas para indicar el sujeto en la formación de las formas 1SG y 1INCL. El primero consiste en usar la raíz antes de un pronombre libre, mientras que el segundo emplea cambios sistemáticos en el tono de la raíz y, a veces, mediante la adición de pronombres clíticos para marcar persona y número, por ejemplo, /=h/ para 1SG o /=ʔ/ para 1INCL. Por ejemplo, los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla pueden decir [da3ɡa3wi31ʔ j̃ũ1ʔ] ‘nosotros matamos’ usando la raíz del verbo antes de un pronombre libre [j̃ũ1ʔ] ‘nosotros.EXCL’ o [ne4ʔ] ‘nosotros.INCL’ o una forma fusionada [d̪a3ɡa3wi4=ʔ] ‘matamos=1INCL’ sin un pronombre libre. Algunos hablantes nativos se refieren a las formas que se usan con un pronombre libre como formas largas, mientras que los elementos léxicos que marcan persona y número con cambios tonales, ya sean cambios en la altura del tono o del contorno tonal, y/o la adición o eliminación de clíticos, son formas cortas. Los hablantes nativos la lengua tienden a usar formas largas y cortas para 1SG y 1INCL con aproximadamente la misma frecuencia. La elección de la forma, larga o corta, no depende de la raíz del verbo.

En la leyenda, hay varios ejemplos de formas cortas para 1INCL que se encuentran en la tabla 4 a continuación. Las formas cortas para 1INCL siempre están marcadas con una oclusiva glotal. Las raíces verbales que terminan con /a/ o /ã/ cambian a /o/ y /ũ/ respectivamente en la formación de las formas cortas para 1INCL. Por ejemplo, (b.) /ʃa43/ ‘comer’ cambia a /ʃo4=ʔ/ ‘comemos=1INCL’; y (c.) /ruwa43/ ‘adentro’ va a /ro4=ʔ/ ‘dentro de nosotros’. La forma corta para el verbo /niʔja32h/ ‘mirar’ sufre tres cambios: 1) se elimina la /h/ final y se reemplaza por una oclusiva glotal como marcador de 1INCL; 2) se sube al tono a /4/, y 3) la -/a/ se convierte en -/o/ para dar la forma /niʔjo4=ʔ/ ‘mirar=1INCL’. Para más información sobre las formas largas y cortas en el triqui de Chicahuaxtla, véase Elliott, 2017 y Hernández Mendoza, 2017.

Tabla 4. :
Ejemplos en la leyenda de formas largas y cortas para 1pl en triqui de Chicahuaxtla
Raíz Forma Larga Forma Corta Glosa
a. /daɡawi31ʔ/ /daɡawi31ʔ j̃ũ1ʔ/ /daɡawi4=ʔ/ ‘matamos=1PL’
b. /ʃa43/ /ʃaː43 j̃ũ1ʔ/ /ʃo4=ʔ / ‘comemos=1PL’
c. /ruwa43/ /ruwa43 j̃ũ1ʔ/ /ro4=ʔ/ ‘adentro=1PL’
d. /niʔja32h/ /niʔja32h j̃ũ1ʔ/ /niʔjo4=ʔ/ ‘mirar=1PL’

Las formas de aspecto potencial y completivo toman un prefijo /ɡa-/, /ɡi-/ o /ɡV-/ que distinguen estas formas del aspecto progresivo. El tono contrastivo se encuentra mayormente en los prefijos, generalmente el tono /3/ en la marcación de aspecto completivo y /2/ para el aspecto potencial. Las formas de aspecto progresivo y completivo terminan con el mismo tono o contorno tonal que la raíz (Good, 1978: 107-108; Hernández Mendoza, 2017: 337). La tabla 5 ilustra los prefijos utilizados en la marcación de aspecto completivo y potencial en el triqui de Chicahuaxtla, junto con la raíz en la marcación de aspecto progresivo. El ejemplo (a.) en la tabla a continuación toma el prefijo aspectual /ɡ-/ para el aspecto completivo y el potencial (p. ej. /ɡ-a3ʔmi32/ ‘habló’ y /ɡ-a2ʔmi32/ ‘hablará’). El ejemplo (b.) /ta32h/ ‘decir’ toma el prefijo /ɡa-/ y cambia a /ɡa-3ta32h/ ‘dijo’ y /ɡa2-ta32h/ ‘dirá’. El verbo (c.) /ri32ʔ/ ‘encontrar’ toma el prefijo /ɡi-/ (p. ej., /ɡi3-ɾi32ʔ/ ‘encontró’ y /ɡi2-ɾi32ʔ/ ‘encontrará’). La palabra (d.) /nu3kwa32h/ ‘aguantar - ser fuerte’ ilustra el uso del prefijo /ɡu-/ con formas tales como /ɡu3-nu3kwa32h/ ‘aguantó’ y /ɡu2-nu2kwa2h/ ‘aguantará’ en el aspecto completivo y potencial, respectivamente. Hay algunos verbos, por ejemplo /ʃa43/ ‘comer’, cuyas formas de aspecto progresivo y completivo que son iguales y su significado depende del contexto. Por ejemplo, /ʃa43/, en la leyenda, puede traducirse como ‘come’ o ‘comió’, mientras que el tono baja a /2/ en la marcación de aspecto potencial, por ejemplo, /ʃa2/ ‘comerá’.

Tabla 5. :
Ejemplos en la leyenda de prefijos aspectuales en el triqui de Chicahuaxtla: progresivo, completivo y potencial
Raíz Progresivo Completivo Potencial Glosa
a. /a3ʔmi32/ /a3ʔmi32/ /ɡ-a3ʔmi32/ /ɡ-a2ʔmi2/ ‘hablar’
b. /ta32h/ /ta32h/ /ɡa3-ta32h/ /ɡa2-ta2h/ ‘decir’
c. /ri32ʔ/ /ri32ʔ/ /ɡi3-ri32ʔ/ /ɡi2-ri1ʔ/ ‘conseguir’
d. /nu3kwa32h/ /nu3kwa32h/ /ɡu3-nu3kwa32h/ /ɡu2-nu2kwa2h/ ‘aguantar’
e. /ʃa43/ /ʃa43/ /ʃa43/ /ʃa2/ ‘comer’

La mayoría de las formas verbales en la leyenda tienen marcación de aspecto completivo, por ejemplo: /ɡ-a3ʔmi32/ ‘COM-hablar’, /ɡi3-ʔja3h/ ‘COM-hacer, /ɡa3-ta32h/ ‘COM-decir’ y /ɡi3-ʃi3ʔnã3h/ ‘COM-abundar’, entre otras. Hay varios verbos con aspecto progresivo, por ejemplo, [nã3ʔã32h] ‘avisar’, /nːe3/ ‘estar.sentado’ y /ra3sũ2=ʔ/ ‘usar=1INCL’. Hay pocas formas verbales con aspecto potencial /ɡ-a31ʔ/ ‘lloverá’, /ɡã2ʔã2h/ ‘irá’, /ɡ-a2t͡ʃĩ2h/ ‘pedirá’, y /ɡu2-ʃu3ma1/ ‘llegará’. En la leyenda se encuentran dos verbos, /nũ2/ ‘estar.en’ y /ni3ta32h/ ‘no.haber’ que son formas verbales sin marcación de aspecto que se usan para hablar de eventos en el pasado.

La leyenda y los dioses triquis

El texto documentado aquí relata una leyenda popular del triqui de Chicahuaxtla redactada por Pablo Hernández Cruz, originario de La Laguna Guadalupe y hablante nativo de triqui de Chicahuaxtla. La leyenda le fue contada originalmente por su madre, Francisca Cruz† y otras dos señoras mayores, Martina Manuel García† y Maximina Guzmán†. Para el presente estudio, el texto fue narrado por el maestro Fausto Sandoval Cruz, originario de San Andrés Chicahuaxtla. Sandoval Cruz es maestro de educación bilingüe indígena de la escuela primaria bilingüe en Miguel Hidalgo Chicahuaxtla y tiene 57 años. Tiene más de 40 años de experiencia enseñando tanto en el triqui de Chicahuaxtla como en español. Se hizo la grabación en San Andrés Chicahuaxtla, el 25 de julio de 2018, en la casa de Fausto Sandoval Cruz. El texto dura 9 minutos y 25 segundos y fue grabado con Audacity v2.1.3 utilizando una grabadora digital portátil Zoom H4n conectada a una MACbook Pro. Se hizo la grabación a una frecuencia de muestreo de 44.1 KHz y una cuantificación de 16 bits-calidad de CD.

La leyenda se titula, Dàj guruguiˈ yumiguiì [d̪a1h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ʃu3mi32ɡw31] ‘De como apareció la gente del mundo’ y es un resumen de varias leyendas sobre las deidades triquis y la creación de la raza humana que conocemos hoy en día. Según la leyenda, todo empieza con Hianˈanj Rikîˈ [j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ] ‘el dios supremo’ o ‘el ser sagrado’ que creó el universo, el mundo, las constelaciones, la gente y las otras deidades.

Antes de la llegada de los españoles, los triquis tenían su religión y sus propios dioses que alababan. Con el inicio de la Santa Inquisición de América, “se empezó a prohibir la práctica de los brujos y la adoración de los ídolos no cristianos, argumentando que no son santos, por lo que se empezó a destruirlos en sus templos” (Fernández et al., 1998: 35). Consecuentemente, los triquis se sintieron obligados a llevar a sus dioses a las cuevas locales para poder venerarlos a escondidas. Según la leyenda, Hianˈanj Rikîˈ creó primero a Hianˈanj Duˈhui [j̃ã3ʔã32h d̪u3ʔwiː3] ‘Dios del Rayo’ o ‘Dios de la lluvia’. Hianˈanj Duˈhui es el dios más importante para los triquis ya que es el proveedor de la lluvia para las cosechas. Tanto hoy como en los días de antaño, los triquis tienen una ceremonia principal para alabar a Hianˈanj Duˈhui (Lewin Fischer y Sandoval Cruz, 2007). Esta ceremonia se lleva a cabo el 25 de abril dentro de unas cuevas llamadas Dukuá Duˈhui [d̪u3kw35 d̪u3ʔwiː3] ‘la Casa del Rayo’, las cuales fueron las mismas cuevas a las que los triquis llevaron sus ídolos por primera vez para realizar sus ceremonias religiosas ocultas durante la Inquisición. La ceremonia es un excelente ejemplo de sincretismo ya que se unen muchos símbolos paganos y cristianos. Durante la ceremonia, se lleva una cabra viva a la cueva para hacer un sacrificio al dios de la lluvia. Al pronunciar oraciones en triqui, se hace un corte profundo en el cuello del animal, del cual brota una corriente de sangre. El curandero y sus principales riegan la sangre en forma de una cruz haciéndole una petición de lluvia a Hianˈanj Duˈhui ‘el Dios del Rayo’ (Fernández et al., 1998: 41). Luego, la carne se distribuye entre los participantes, observando un orden jerárquico: primero, a los principales y las autoridades, y luego a los participantes públicos. Al concluir la ceremonia, todos comen juntos.

El próximo dios que creó Hianˈanj Rikîˈ era Hianˈanj Nanèe [j̃ã3ʔã32h na3nːeː13], ‘el dios del viento y de los huracanes’ (Fernández et al., 1998: 37). Según las creencias triquis, este dios se considera malo porque con los vientos fuertes que crea, maltrata las cosechas y arruina los alimentos.

Los otros dioses mencionados en la leyenda son: Hianˈanj Kïj ï [j̃ã3ʔã32h kɯ3hɯ] ‘el dios del monte’ que cuida todo lo que hay en las montañas; Hianˈanj Hioˈoj o [j̃ã3ʔã32h jo3ʔo3ho] ‘Dios de la tierra’, quien produce todos los alimentos y es creador de la vida; Hianˈanj Dachrúnj [j̃ã3ʔã32h d̪a3t͡ʂũ35h], ‘el dios del temazcal’ o ‘el dios del parto’, encargado de cuidar la salud humana; y finalmente, creó a Sichre [si3t͡ʂeː3], palabra que significa “el ser sin nada”, “el que no tiene alma” o mejor conocido como el diablo. El diablo, según la leyenda, vive en un lugar llamado, “Ránako” [ra4na3koː3] que significa ‘el arroyo seco’ o ‘el infierno’. El dios supremo también crea a taˈnaj a [ta3ʔna3ha], ‘los fantasmas’ que “son seres espirituales malos que asustan a la gente de noche, los persiguen para destruirlos, se transforman en objetos y en animales como el gato negro, el perro negro, el venado, la vaca o se transforman en seres humanos gigantes de color moreno o negro” (Fernández et al., 1998: 39).

La leyenda y las razas humanas

Según la leyenda, Hianˈanj Rikîˈ [j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ] ‘el dios supremo’ quería que hubiera gente en el mundo. La primera raza que creó se llamaba guiì yutuw31 ʃu3t̪uː2] ‘la gente rata’. El narrador los describe como gente muy alta que tenía la piel tan dura como las rocas y que caminaba a gatas. La gente rata poseía órganos reproductivos de ambos sexos para poder reproducirse rápidamente. La gente rata comió todas las plantas y los animales y según se cuenta en la leyenda, hicieron muchos hoyos en la tierra que son los cráteres que se ven en la región triqui hoy en día. A petición de los animales, el dios supremo destruyó a la gente rata con fuego.

La segunda raza que creó el dios supremo se conocía como guiì guruguiw31 ɡu3ɾu3ɡw3] ‘la gente changa’. El narrador los describe como mitad humano y mitad animal. Tal como la gente rata, la gente changa caminaba a gatas. Eran peludos, perezosos y tenían una actitud soberbia. Fueron los primeros en descubrir el fuego e inventaron el primer temazcal. Eran gente arrogante que destruyó los bosques en las montañas por haber descuidado el fuego. A petición de los animales, el dios supremo también destruyó a la gente rata quemándolos.

El último grupo de humanos que creó el dios supremo eran los mmî [mːiː4], palabra que significa ‘los primitivos’. La palabra “primitivo” se aplica a personas que no reconocen a su creador y que no se habían bautizado. Los primitivos comieron todo y con los años, no quedó nada más que comer. De nuevo, el dios supremo decidió destruir a los primitivos a petición de los animales, pero en vez de quemarlos, Hianˈanj Rikîˈ envió un gran diluvio y los ahogó. Antes de sacrificarlos, el dios supremo llevó a un niño y a una niña y los puso en el pico de una montaña llamada “Kïj Sa Gata” [kɯ3h saː3 ɡa3t̪aː3] ‘La Montaña que Cargó’ para poder salvarlos. Ahí crecieron y se reprodujeron creando la raza humana que conocemos hoy en día.

DÀJ GURUGUIˈ YUMIGUIÌ

[TEXTO EN TRIQUI DE CHICAHUAXTLA]

(1) Dàj guruguiˈ yumiguiì.

(2) Nataˈ nej yîˈ aˈmii nânj nïˈïn 11 sisi nga nâ, nda ˈngò yi hioˈo gàˈ gachîin, gurïn nimâan sa acheé yataˈa ga nda dan. (3) Dadinˈ ga rumiˈ yumiguiì ni nitaj nuj giman. Nimâan dan huin Hianˈanj Rikîˈ ni Hianˈanj nan huin sa giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa man yumiguiì.

(4) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa niˈînˈ ni sa nun niˈînˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ hioˈóo ni daranˈ nej huuej man ganˈanj. (5) Diu dan ni hioˈóo gahuin ˈngò ta niko xi. Ni Hianˈanj Rikîˈ huin sa aruˈueˈ man ngà nguèj raˈa nga yêˈ ˈngò raˈa ni nadunaj nadaˈa nga aˈngô raˈa ni sikiˈ hioˈóo ˈiaj yiˈi dan aˈuij hiûn. (6) Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ Nnee Hianˈanj an giˈiaj, daranˈ nej koj ni chrun man rihian hioˈóo, daranˈ nej yuku, nej yuku yachìj ni nej yuku hua lij.

(7) Diu dan ni nitaj atïˈï giman nitaj gui ni nitaj ahuii dadinˈ hué gè riki hioˈóo gahui gachiˈi. (8) Sani guchiˈ ˈngò diu ni naˈman hioˈóo dadinˈ ûta gahui nanèe, ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ ahuii giˈiaj, gunej yataˈa ni gisikij giˈiaj nej sani gachîin diu ni huê naj si naˈman ahuii nej. (9) Nej yî nêˈ, ni rej nêˈ taj sisi ahuii huin daˈní hioˈóo dadinˈ si-yugui gataj ruhuâa: “Sa ahui riki hioˈóo”.

(10) Ûta niko hioˈo gachîin ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ aˈngô nej Hianˈanj an, guruguiˈ Hianˈanj Duˈhui. (11) Hianˈanj nan huin sa aˈnï̂n gumàn rihian hioˈóo. Nnee nan ni nunj ruhuâa ahuii. (12) Hianˈanj Duˈhui huin sa ranˈ hiunˈunj nej guiì nitaj si dugumîi ˈngò chruj ni ˈngò kuej nga yâ nij. Dukuá hianˈanj nan huin huuej e yiˈi dan hua niˈianj yî nêˈ nej hiuj dan ni huaˈanj reˈej nej sij niˈiaj hianˈanj dan dani giriˈ nej sij sa ya nej sij dàj rôˈ ˈnḯïn, runee, kan rune ahua ni kuej e.

(13) Anï̂ï ruhuâa nêˈ sisi hua gaˈì daˈní Hianˈanj nan. ˈNgò nej daˈní huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ ni huej huin sa nne “Yichrá ganee”, aˈngoj huin sa nataˈ naˈanj nga guyumà gumàn nukuaj ni nunj ra Kïj Anej e, aˈngoj nun ra Kï¨j Ruku ni huej nataˈ naˈanj nga ganˈanj gumàn. Aˈngô daˈní Hianˈanj Duˈhui nun ra Kïj Yaka ni huej huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ yichèj.

(14) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nanèe. Hianˈanj nan hua daˈaj ni gaˈue giˈiaj yiˈij dadinˈ reˈ nnaà ni dagahuij nej yuku man kïj ï ni nej yuku dugumîˈ nga aˈuij gumàn nugui asi gumàn nanèe.

(15) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Hioˈoj o, hianˈanj nan ni rôˈ huin nîˈ huin dadinˈ rihianj ahui sa yôˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nnee ni huej dugumîin hiuˈuj nnee, yinée, kïn ni nnee hianˈanj an. Dukuá hianˈanj nan huin ahuii dadinˈ ruhuâa ahuii ahui nnee rasunˈ rihian hioˈóo.

(16) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Kïj ï, ni huej nikaj hiunˈunj kïj ï ni nej yuku, yiˈi dan nga rôˈ dagahuîˈ nej yuh ni gàˈ sinïn gachinj niˈiôˈ rihianj.

(17) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Dachrúnj ni huej huin Hianˈanj Guˈuaj a ni nikaj hiunˈun giˈiaj gonoˈôj nej guiì. (18) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Sichre, sichre huin “Sí nitaj si nikaj nimâan” ni huej duguaˈì nej sí ˈiaj gakïˈïn. Dukuaj nne Rânako. (19) Hué Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ “Taˈnaj a” ni nikaj hiunˈun duguminj nej guiì guruguiˈ nda neˈ rukùu.

(20) Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ guiì yutu guiì giˈiaj. Nej guiì nan ni guiì yakan xi ga nej sij, sij nda kochiˈ yikóo yakan nej sij ni gaché guâhiu nej sij ni ûta sikàˈ nnïj nej sij dàj rôˈ sikàˈ hiëj. Goˈngo nej guiì nan ni gahuin nej sij sí ni guiì yanà yiˈi dan ûta hiòo giyiˈnanj nej sij. (21) Yâ nej sij kuej e ni hiaˈa chrun sani nga ganahuij yâ nej sij ni gayiˈi nej sij yâ nej sij nej yuku hua lij. (22) Nej guiì nan ni ûta gán nej sij hiuˈuj u riki hioˈóo yiˈi dan diu hiiaj ni ûta man hiuˈuj ˈhiúun yihiûnˈ. (23) Nej yuku nani rihian nej guiì yutu guiì ganaraˈuiˈ nej yuj ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yu rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj sisi dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ guiì yutu guiì huê dan ni gaˈnïḯ Hianˈanj Rikîˈ hianˈaan gaˈnaj rihian hioˈóo ni gachrîj hianˈaan nïˈï̂nj daranˈ nej sí yutu guiì. (24) Nga ganû hianˈaan nej guiì nan ni gaˈnïḯn Hianˈanj Rikîˈ nanˈ ni yataˈa ni ganahuin ni atïˈï. Danaj gahuin ni ganahuij nej guiì yutu guiì.

(25) Gachîin hioˈo ni guruguiˈ guiì guruhui giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ, sani daˈaj huin nej sij yuku ni daˈaj huin nej sij guiì, ni gaché nitu nej sij, ûta mân gutsinj in nï̀nˈ gachràˈ nej sij ni ûta rumì nej sij dadinˈ nigànj chre ni man si atoj nej sij. (26) Guiì guruhui giˈiaj guruguiˈ hianˈaan ni rihianj riˈianj sij sa yâ si ni rigï̂n nej sij nej. Huê nej guiì nan giˈiaj guruguiˈ guˈuaj a. Sani nun gaˈue dugumîn nej sij hianˈaan ni gaka kïj ï ni yuku giˈiaj nej sij. Hian niˈi nej guiì guruhui dàj garasun ni hianˈaan ni ûta sij nej sij ruhuâa sij. (27) ˈNgò gui ni naraˈuiˈ daranˈ nej yuku ganani rihian hianˈaan ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuku rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ nej guiì guruhui. ˈNgò gui dan ni gaka daranˈ nej guruhui giˈiaj hianˈaan ni man namii ngà nneè kú nej si ginaj riki hioˈóo. Danaj gahuin ni ganahuij aˈngô yiˈnïn guiì guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ.

(28) Sani ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ giman guiì rihian yumiguiì daˈ gaˈue gudugumî nij daranˈ nej sa guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj an huê dan ni guruguiˈ ˈngò yiˈnïnˈ nej guiì yakan ni mmanj guˈnàj guiì mmî. Ni mmî ruhuaj gataj “Guiì nun niˈi daˈngaˈ hianˈanj giˈiaj guruguiˈ nij”. (29) Mmî ni daˈnga rôˈ hua guiì man diu hiiaj gâ nij sani, man sij ûta yakan nej sij ni hua daˈaj nej sij unukuaj nne ˈngò min hioˈo rihian yumiguiì. Kuej e ni yuku yâ nej sij diu dan ni nitaj si manj gaˈ. (30) Nga diu giman mmî guruguiˈ gui ngà ahuii. Nga guruguiˈ gui ni ûta guyuˈui nej mmî dadinˈ diu gane nej sij ni man ahuii ngà atïˈï giniˈi nej sij, gunâj nej sij ni giyiˈij huì nej sij ruhuâa huuej e ni hiuˈuj ˈhiúun yiˈi dan diu nêˈ nan ni hua nanj man kú mmî ruhuâa nej huuej e. (31) Hua daˈaj nej mmî gunukuaj gane nga guruguiˈ gui dadinˈ guˈiûn nej sij giniˈi nej sij duˈuej gui ni giyiˈnanj nej sij rihian yumiguiì.

(32) Nej mmî ni yâ nej sij chruj ahiu ra chrun, yâ nej sij kuej e ni nneè yuku sani hué dan hua ni ˈnaˈ ganahuij nej yuku yâ nej mmî. Ganaraˈuiˈ nej yuj ni gaˈmii gakïnˈ hiûn nej yuj rihian Hianˈanj Rikîˈ, ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj ganayumàn Nnee Hianˈanj an ganarán nïˈï̀nj daˈ hua gè rihian hioˈóo ni gahuiˈ nej mmî. (33) Sani nun gaˈuej Hianˈanj an gahuiˈ daranˈ nej mmî ni ganani ˈngò neˈej naˈuu ngà ˈngò neˈej yanà dadinˈ gutaj ra Kïj Sa Gata. Kïj nan ni diu hiiaj guˈnaj Kïj Sigatanj.

(34) Nataˈ nej yîˈ sisi guiì man diu hiiaj huin daˈní nej neˈej gitá ra Kïj Sa Gata. Nga giyiˈnanj daˈní nej neˈej nan ni gayaˈnï̀n ni ganˈanj nij nèˈ gachráˈ rihian yumiguiì.

EL SURGIMIENTO DEL MUNDO-GENTE O

(1) DE COMO APARECIÓ LA GENTE DEL MUNDO

[TRADUCCIÓN AL ESPAÑOL DE PABLO HERNÁNDEZ CRUZ]

(2) Cuentan los abuelos que hablan la lengua Nânj Nïˈïn, que en la antigüedad, hace una enorme cantidad de años, un espíritu caminaba solo en el espacio que existía en ese tiempo. (3) En ese entonces el mundo estaba oscuro y vacío. Ese espíritu es Ñanˈanj Rikîˈ, el sagrado cuidador, el ser supremo. Este sagrado ser es el que hizo aparecer todo lo que hay en el mundo.

(4) Ñanˈanj Rikîˈ hizo todo lo que se ve y lo que no se ve. Es el que hizo surgir la tierra y las rocas que hay por todas partes. (5) En ese tiempo la tierra era plana y Ñanˈanj Rikîˈ la sostenía con cada una de sus manos. Cuando una mano se cansaba entonces la tomaba con la otra produciendo movimiento. Por eso la tierra tiembla.

(6) Pensó Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir el sagrado mar, y creó todas las plantas y árboles de la tierra, los animales, grandes y pequeños. (7) En ese tiempo no había estrellas, ni sol ni luna, porque desde dentro de la tierra salía el calor. (8) Pero llegó el tiempo en que la tierra se enfrió porque surgió el viento. Pensó otra vez Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir la luna; la puso en el cielo y le dio movimiento, pero con los años también la luna perdió energía. (9)Nuestros abuelos y nuestros padres dicen que la luna es hija de la tierra porque su nombre “ahuii” quiere decir: “La que surge de la tierra”.

(10) Pasaron muchos años y Ñanˈanj Rikîˈ hizo aparecer otras deidades: surgió el dios de rayo, (11) quien es el que envía la lluvia a la tierra. El agua está en la luna. (12)El Rayo es el que molesta a la gente que no come con cuidado los frutos y los quelites. La casa del Rayo está en las cuevas y por eso los abuelos hacen ofrendas en ellas para merecer alimento y tener buenas cosechas de maíz, frijol, chilacayotes, habas y quelites.

(13) Pensamos que el Rayo tiene varios hijos. Uno de sus hijos es el que avisa cuando va a llover y vive “Arriba del desbarrancadero”; otro es el que avisa cuando vendrán las lluvias torrenciales y vive en la punta del cerro de la Concepción Itunyoso; otro está en la punta del cerro de Santo Domingo del Estado y es el que avisa cuando la lluvia se va a ir. Otro de los hijos del Sagrado Rayo vive en la punta del cerro de Yucunicoco y anuncia cuando aproxima una buena temporada de lluvias.

(14) Ñanˈanj Rikîˈ creó al sagrado viento. Este ser a veces puede provocar daños porque echa a perder las milpas y mata a los animales del monte y también a los animales que cuidamos, cuando provoca temporales o tempestades.

(15) Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a la Sagrada Tierra. La tierra es como nuestra madre porque de ella sale todo lo que nos alimenta. También hizo a la Sagrada Agua que es la deidad que cuida los pozos, los arroyos, los ríos y el sagrado mar. La casa de la Sagrada Agua es la luna porque dentro de la luna sale el agua que utilizamos en la tierra.

(16) Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a Ñanˈanj Kïj ï, ser sagrado que tiene a su cuidado los montes y lo que hay en ellos. Por eso cuando se quiere cazar un animal se le debe de pedir merecimiento primero. (17) Ñanˈanj Rikîˈ creó a Ñanˈanj Dachrúnj, el ser sagrado que cuida el temazcal y tiene encomendado cuidar la salud humana. (18) Creó a Sichre, que es el ser “sin nada”. Sichre es “el que no tiene alma” y se encarga de castigar a los que provocan daños, su casa está en “Ránako” que quiere decir “El arroyo seco” o “El Infierno”.

(19) Pensó Ñanˈanj Rikîˈ y creó a la “gente rata”. (20) Esta gente era muy alta, llegaba a medir hasta 30 brazadas; caminaban como caballos en cuatro patas, su piel era tan dura como las rocas. Cada uno de ellos era hombre y mujer al mismo tiempo y esto les permitió reproducirse rápidamente. (21) Comían quelites y raíces de árboles pero cuando acabaron con estos comenzaron a alimentarse de los animales pequeños. (22) La “gente rata” cavó muchos agujeros en la tierra por eso en la actualidad hay muchos cráteres en la región. (23) Los animales que se salvaron del la “gente rata” se unieron y fueron a hablar con Ñanˈanj Rikîˈ y pidieron merecer que exterminara a la “gente rata”. (24) Ñanˈanj Rikîˈ envió fuego a la tierra para quemar a la “gente rata” y luego los envió al cielo convertidos en antorcha humana para que se convirtieran en estrellas. Así culminó la generación de la “gente rata”.

(25) Pasaron los años y Ñanˈanj Rikîˈ creó a la “gente chango” pero estos eran mitad humanos y mitad animal; caminaban sobre sus cuatro patas y eran sumamente peludos y perezosos pues todo el tiempo se la pasaban durmiendo. (26) La “gente chango” hizo surgir el fuego y lo utilizaron para cocer comida y para calentarse. Esta gente también construyó el primer temazcal. Pero no pudieron cuidar el fuego y quemaron montes y animales. Por conocer el fuego esta gente fue siempre muy soberbia. (27) Los pocos animales que se salvaron del fuego se presentaron ante Ñanˈanj Rikîˈ y le pidieron merecer que exterminara a la “gente chango”. Un día la “gente chango” fue consumida por el fuego y únicamente quedaron sus huesos y su grasa enterrados. Así fue como se acabó otra generación de gente creada por Ñanˈanj Rikîˈ.

(28) Pero Ñanˈanj Rikîˈ quiso que hubiera gente en el mundo para que cuidaran todo lo que él creó, por eso apareció un grupo de gente alta y fuerte llamada “mmî”. Mmî quiere decir “Gente que no conoce a su creador”. (29) Los mmî era gente físicamente muy parecida a la de ahora sólo que muy altos; algunos lograban vivir hasta mil años. Comían animales y quelites que ahora ya no existen. (30) En el tiempo de los mmî surgió el sol y la luna. Cuando el sol surgió los mmî se asustaron mucho ya que en su tiempo sólo conocían la luna y las estrellas; corrieron y se escondieron en los cráteres y cuevas por eso es que en la actualidad todavía hay huesos de los mmî en las cuevas. (31) Algunos mmî lograron sobrevivir acostumbrándose a la luz del sol y volvieron a reproducirse en el mundo.

(32) Los mmî se alimentaron de los frutos de los árboles, de quelites y de animales pero llegó un tiempo en que estaban acabando con todo y una vez más los animales se quejaron ante Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ hizo subir al mar hasta cubrir con agua la faz de la tierra y los mmî murieron ahogados. (33) Pero no quiso que se perdiera la raza de los mmî y salvó un niño y una niña poniéndolos en la cima de la montaña “Kïj Sa Gata” (‘La Montaña que Cargó’). Esta montaña en la actualidad se llama Kïj Sigatanj.

(34) Cuentan los abuelos que la gente que vive en la actualidad son los hijos de los nenes que estuvieron en “La Montaña que Cargó”. Cuando los hijos de estos nenes se reprodujeron se esparcieron por todo lo ancho del “Mundo-gente”. Así es como fue creado el “Mundo-gente”, la raza humana que conocemos en la actualidad.

THE CREATION OF THE HUMAN RACE OR

(1) HOW THE PEOPLE OF THE WORLD APPEARED

[TRADUCCIÓN AL INGLÉS]

(2) Our elders who speak “The Complete Language” tell us that in ancient times, many many years ago, there was a spirit who alone roamed the expansive heavens that existed. (3) At that time the world was dark and empty. This spirit is Ñanˈanj Rikîˈ, the sacred caretaker or the supreme being. This sacred being is the one who made everything that there is in the world.

(4) Ñanˈanj Rikîˈ made everything we can see and everything that we cannot see. He is the one who created the Earth and the rocks that are everywhere. (5) At that time, the Earth was flat and Ñanˈanj Rikîˈ would hold it up with one of his hands. When one hand got tired, he would take it with his other hand and this would produce movement. For this reason, the earth quakes.

(6) Ñanˈanj Rikîˈ thought and then created the sacred sea and the plants and trees of the earth, and all of the animals, big and small. (7) At that time, there were no stars, no sun or moon because heat eminated from inside of the earth. (8) But the time would come when the earth became cold because of the creation of wind. Ñanˈanj Rikîˈ thought once again and he then created the moon; he put it in the sky and he made it move, but as the years passed, the moon also lost its energy. (9) Our grandparents and parents say that the moon is the daughter of the earth because its name “ahuii” means, “That which is of the earth.”

(10) Many years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created other deities: he created the Sacred Lightning, (11)who sends rain to the earth. Water is in the moon. (12) Sacred Lightning is the one who punished people for not eating fruits and plants carefully. Sacred Lightning lives in the caves and for this reason, our ancestors make offerings there in order to deserve food and to have good crops of corn, beans, chilacayotes, green beans and green edible plants.

(13) We believe that the Sacred Lightning has many children. One of his sons warns us when it’s going to rain and he lives “Above the Cliffs”; another son lets us know when the torrential rains are coming and he lives on the top of Concepción Itunyoso Mountain; another son lives on the top of the Santo Domingo del Estado Mountain and he is the one who lets us know when the rain is going to stop. Another one of Sacred Lightning’s sons lives on the peak of Mount Yucunicoco y announces when a good rainy season is approaching.

(14) Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Wind. That being sometimes causes so much damage whenever it rains or storms that the corn crops are ruined, the mountain animals are killed and also the animals that we care for.

(15) Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Land. The land is like our mother because everything we eat comes from her. He also made Sacred Water, the goddess who takes care of the water wells, the streams, the rivers and the sacred sea. Sacred Water’s house is on the moon because the water we use on the earth comes from there.

(16) Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Kïj ï, a sacred being that takes care of the mountains and whatever there may be there. For that reason, when one wants to hunt an animal, one must ask for permission first. (17) Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Dachrúnj, the sacred being who takes care of the temazcal and human health. (18) He created Sichre, who is the being “without anything”. Sichre is the “one who has no soul” and he is in charge of punishing people who cause damage; his house is in “Ránako”, which means “The Dried Stream” or “Hell”.

(19) Ñanˈanj Rikîˈ thought and then he created the “rat people”. (20) These people were very tall, some as tall as 30 arm’s lengths. They would walk like horses on all fours; their skin was as tough as rocks. Each one of them was male and female at the same time and this enabled them to quickly reproduce. (21) They would eat quelites and roots but when that was finished off, they began to eat small animals. (22) The “Rat People” dug many holes in the earth and for that reason, there are so many craters in that region. (23) The animals that escaped from the “Rat People” got together and went to speak with Ñanˈanj Rikîˈ and they asked for permission to eradicate the “Rat People”. (24) Ñanˈanj Rikîˈ set fire to the earth to burn up the “Rat People” and afterwards, he sent them to the heavens as human torches so that they would eventually become stars. It is in this way that the “Rat People” ended.

(25) Years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created the “Monkey People”, but they were half human and half animal. They walked on all fours and they were fairly hairy and lazy because they spent all of their time sleeping. (26) The “Monkey People” invented fire and they used it to cook their food and to keep warm. Those people also built the first temazcal. But they were careless with fire and they burned up the mountains and animals. Since they knew all about fire, they were very prideful and arrogant. (27) The few animals that saved themselves from the fire, appeared before Ñanˈanj Rikîˈ and asked that the “Monkey People” be eliminated. One day the “Monkey People” were consumed by fire and only their bones and grease remained buried. It was in this way that another generation of people created by Ñanˈanj Rikîˈ ended.

(28) But Ñanˈanj Rikîˈ wanted there to be people in the world so that they could take care of everything he created, for that reason a group of very tall and strong people called “mmî” ‘Primitives’ appeared. Mmî means “people who do not recognize their creator.” (29) The Primitives were physically similar to the people of today except that they were really tall; some managed to live up to a thousand years. They used to eat animals and green plants that no longer exist today. (30) In the time of the Primitives, the sun and the moon appeared. When the sun appeared, the primitives were very afraid because in their times, they only knew the moon and the stars; they ran and hid themselves in the craters and caves and for this reason, there are bones of the primitives in the caves. (31) Some of the primitives managed to survive becoming accustomed to the light of the sun and they repopulated the earth once again.

(32) The primitives ate fruit from the trees, green plants and animals, but with time, they finished off everything. So once again, the animals complained to Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ made the sea levels rise covering the face of the earth and the primitives died by drowning. (33) But that did not mean that the primitive race ended. Ñanˈanj Rikîˈ saved a boy and a girl and he put them on the peak of the mountain “Kïj Sa Gata” (The Mountain that Carried). That mountain is called Kïj Sigatanj today.

(34) Our ancestors tell us that the people who live today are the children of the boy and the girl that were on the “Mountain that Carried.” When those children reproduced, they spread out through the entire world. This is how the people of the world were created and the human race that we know today.

SEGMENTACIÓN MORFOLÓGICA, TRANSCRIPCIÓN FONÉTICA, FONÉMICA Y GLOSAS

El análisis a continuación contiene una representación ortográfica de la leyenda en la primera línea, seguida por una transcripción fonética (estrecha) en la segunda y una transcripción fonémica (amplia) en la tercera. En la cuarta línea se presentan las glosas y la segmentación morfológica. Cada sección incluye una traducción libre al español e inglés.

1. Dàj guruguiˈ yumiguiì.

Dàj guruguiˈ yumiguiì.
d̪a1h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ʃu3mi32ɡw31
da1h ɡ-uruɡwi3ʔ ʃumi-ɡwi31
como COM-aparecer esfera-gente

Como apareció la gente del mundo.

How the people of the world appeared.

2. Nataˈ nej yîˈ aˈmii nânj nïˈïn sisi nga nâ, nda ˈngò yi hioˈo gàˈ gachîin, gurïn nimâan sa acheé yataˈa ga nda dan.

Nataˈ nej yîˈ aˈmii 12 nânj nïˈïn
na3t̪a32ʔ ne3h ʃi4ʔ a3ʔmiː32 nã4h 2ʔɯ̃ː3
nata32ʔ ne3h ʃi4ʔ aʔmi32 nã4h nɯʔɯ̃3
PROG:narrar PL señor PROG:hablar lengua completa

sisi̠ nga
si3siː2 ŋɡaː13 naː4
sisi2 nɡa13 na4
que cuando antigüedad

nda ˈngò yi hioˈo gàˈ gachîin,
n̪d̪aː23 ʔŋɡoː1 ʃiː3 jo3ʔo ɡa1ʔ ɡa3t͡ʃĩː43
nda23 ʔnɡo1 ʃi3 jo3ʔo ɡa1ʔ ɡ-atʃĩ43
hasta uno mucho año ya COM-pasar

gurïn nimâan sa acheé yataˈa ga
ɡu3ɾɯ̃ː3 ni3mãː43 saː32 at͡ʃeː35 ʃa3t̪a2ʔaː3 ɡaː32
ɡurɯ̃3 nimã43 sa32 atʃe35 ʃataʔa3 ɡ-a32
único corazón REL caminar cielo COM-hubo

nda dan.
n̪d̪aː23 d̪ãː3
nda23 3
hasta ese

Cuentan los abuelos que hablan la lengua Nânj Nïˈïn, que en la antigüedad, hace una enorme cantidad de años, un espíritu caminaba solo en el espacio que existía en ese tiempo.

Our elders who speak “The Complete Language” tell us that in ancient times, many many years ago, there was a spirit who alone roamed the expansive heavens that existed.

3. Dadinˈ ga rumiˈ yumiguiì ni nitaj nuj giman. Nimâan dan huin Hianˈanj Rikîˈ ni Hianˈanj nan huin sa giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa man yumiguiì.

Dadinˈ ga rumiˈ yumiguiì
d̪a3d̪ĩ32ʔ ɡaː32 rʃu3mi2ʔ ʃu3mi32ɡw31
dadĩ32ʔ ɡ-a32 rumi2ʔ ʃumi-ɡwi31
porque COM-hubo oscuro esfera-gente

ni nitaj nuj giman.
niː2 ni3t̪a32h nu2h ɡi3mãː2
ni2 nita32h nu2h ɡi-mã2
y no.haber nada COM-haber

Nimâan dan huin Hianˈanj Rikîˈ
ni3mãː43 d̪ãː3 wĩː3 j̃a3ʔã32h r̥i3ki4ʔ
nimã43 da3 wĩ3 jaʔã32h riki4ʔ
corazón-espíritu ese PROG:ser dios supremo

ni Hianˈanj nan huin sa giˈiaj
niː2 j̃ã3ʔã32h nãː3 wĩː3 saː32 ɡi3ʔja3h
ni2 jãʔã32h 3 wĩ3 sa32 ɡi-ʔja3h
y dios este PROG:ser REL COM-hacer

guruguiˈ daranˈ sa man yumiguiì.
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ d̪a3ɾã3ʔ saː32 mãː2 ʃu3mi32ɡw31
ɡu-ruɡwi3ʔ darã3ʔ sa32 2 ʃumi-ɡwi31
COM-aparecer todo REL haber esfera-gente

En ese entonces el mundo estaba oscuro y no había nada. Ese espíritu es Ñanˈanj Rikîˈ, el sagrado cuidador, el ser supremo. Este sagrado ser es el que hizo aparecer todo lo que hay en el mundo-gente.

At that time the world was dark and empty. This spirit is Ñanˈanj Rikîˈ, the sacred caretaker, the supreme being. This sacred being is the one who made everything that there is in the world.

4. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa niˈînˈ ni sa nun niˈînˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ hioˈóo ni daranˈ nej huuej man ganˈanj.

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa
j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ d̪a3ɾã3ʔ saː32
jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ darã3ʔ sa32
dios supremo COM-hacer COM-aparecer todo REL

niˈînˈ ni sa nun niˈînˈ.
ni3ʔĩ4ʔ niː2 saː32 nũː3 ni3ʔĩ4ʔ
niʔĩ4 ni2 sa32 nũ3 niʔĩ4
ver=1INCL y REL no ver=1INCL

Huej giˈiaj guruguiˈ hioˈóo ni daranˈ
we3h ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ jo3ʔoː53 niː2 d̪a3ɾã3ʔ
we3h ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ joʔo53 ni2 darã3ʔ
él.PRO COM-hacer COM-aparecer tierra y todo

nej huuej man ganˈanj.
ne3h wːe3h mãː2 ɡã3ʔã32h
ne3h wːe3h 2 ɡ-ãʔã32h
PL roca haber COM-ir

Ñanˈanj Rikîˈ hizo todo lo que se ve y lo que no se ve. Es el que hizo surgir la tierra y las rocas que hay por todas partes.

Ñanˈanj Rikîˈ made everything you can see and everything that cannot be seen. He is the one who created the Earth and the rocks that there are everywhere.

5. Diu dan ni hioˈóo gahuin ˈngò ta niko xi. Ni Hianˈanj Rikîˈ huin sa aruˈueˈ man ngà nguèj raˈa nga yêˈ ˈngò raˈa ni nadunaj nadaˈa nga aˈngô raˈa ni sikiˈ hioˈóo ˈiaj yiˈi dan aˈuij hiûn.

Diu dan ni hioˈóo gahuin
d̪i43 d̪ãː3 niː2 jo3ʔoː53 ɡa3wĩː3
diu3 3 ni2 joʔo53 ɡa-wĩ3
tiempo ese y tierra COM-ser

ˈngò ta niko xi.
ʔŋɡoː1 t̪aː3 ni3koː3 ʒiː32
ʔnɡo1 ta3 niko3 ʒi32
uno llano mucho grande

Ni Hianˈanj Rikîˈ huin sa aruˈueˈ
niː2 j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ wĩː3 saː32 a3ɾue32ʔ 13
ni2 jãʔã32h riki4ʔ wĩ3 sa32 aruʔwe32ʔ
y dios supremo PROG:ser REL sostener

man ngà nguèj raˈa
mãː3 ŋɡaː1 ŋɡwe1h r̥ʃa3ʔaː3
3 nɡa1 nɡwe1h raʔa3
PRO(la.tierra) con ambos mano

nga yêˈ ˈngò raˈa ni̠ nadunaj
ŋɡaː13 ʃe4ʔ ʔŋɡoː1 r̥ʃa3ʔaː3 niː2 na3d̪u3na32h
nɡa13 ʃe4ʔ ʔnɡo1 raʔa3 ni2 naduna32h
cuando PROG:cansarse uno mano y PROG:cambiar

nadaˈa nga aˈngô raˈa ni sikiˈ
na3d̪a3ʔaː32 ŋɡaː13 a3ʔŋɡoː4 rʒa3ʔaː3 niː2 si3ki3ʔ
nadaʔa32 nɡa13 aʔnɡo4 raʔa3 ni2 siki3ʔ
PROG:agarrar cuando con.otro mano y PROG:mover

hioˈóo ˈiaj yiˈi dan aˈuij hiûn.
jo3ʔoː53 ʔja3h ʃi2ʔi d̪ãː3 a3ʔwi32h j̃ũː4
joʔo53 ʔja3h ʃi2ʔi 3 aʔwi32h 4
tierra PROG:hacer por.eso ese PROG:pegar temblor

En ese tiempo la tierra era muy plana y Ñanˈanj Rikîˈ la sostenía con cada una de sus manos. Cuando una se cansaba entonces la tomaba con la otra mano produciendo movimiento. Por es la tierra tiembla.

At that time, the Earth was flat and Ñanˈanj Rikîˈ would hold it up with one of his hands. When one hand got tired, he would take it with his other hand and would produce movement. For this reason, the earth quakes.

6. Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ Nnee Hianˈanj an giˈiaj, daranˈ nej koj ni chrun man rihian hioˈóo, daranˈ nej yuku, nej yuku yachìj ni nej yuku hua lij.

Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ
ɡa3nɯː43 rᶾu3waː43 j̃a᷈3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ niː2 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡ-anɯ43 ruwa43 jãʔã32h riki4ʔ ni2 ɡu-ruɡwi3ʔ
COM-pensar adentro dios supremo y COM-aparecer

Nnee Hianˈanj an giˈiaj, daranˈ
nːeː323 j̃ã3ʔã2hã ɡi3ʔja3h d̪a3ɾãː3ʔ
nːe323 jãʔã2hã ɡi-ʔja3h darã3ʔ
agua dios COM-hacer todo

nej koj ni chrun man rihian
ne3h ko3h niː2 t͡ʂũː3 mãː2 rᶾi3ãː32
ne3h ko3h ni2 tʂũ3 2 riã32
PL planta y árbol haber cara

hioˈóo daranˈ nej yuku, nej yuku
jo3ʔoː53 d̪a3ɾãː3ʔ ne3h ʃu3kuː3 ne3h ʃu3kuː3
joʔo53 darã3ʔ ne3h ʃuku3 ne3h ʃuku3
tierra todo PL animal PL animal

yachìj ni nej yuku hua lij.
ʃa2t͡ʃi1h niː2 ne3h ʃu3kuː3 waː2 li3h
ʃatʃi1h ni2 ne3h ʃuku3 wa2 li3h
grande y PL animal PROG:ser pequeño

Pensó Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir al sagrado mar, y creó todas las plantas y árboles de la tierra, los animales, grandes y pequeños.

Ñanˈanj Rikîˈ thought and then created the sacred sea and created the plants and trees of the earth, all the animals, big and small.

7. Diu dan ni nitaj atïˈï giman nitaj gui ni nitaj ahuii dadinˈ hué gè riki hioˈóo gahui gachiˈi.

Diu dan ni nitaj atïˈï giman
d̪i43 d̪ãː3 niː2 ni3t̪a32h a3t̪ɯ3ʔɯ ɡi3mãː2
diu3 3 ni2 nita32h atɯ3ʔɯ ɡi-mã2
tiempo ese y no.haber estrella COM-haber

nitaj gui ni nitaj ahuii
ni3t̪a32h ɡwiː3 niː2 ni3t̪a32h a3wiː32
nita32h ɡwi3 ni2 nita32h awi32
no.haber sol y no.haber luna

dadinˈ hué gè riki hioˈóo
d̪a3d̪ĩ32ʔ wːe35 ɡeː1 r̥ᶴi3kiː3 jo3ʔoː53
dadĩ32ʔ wːe35 ɡe1 riki3 joʔo53
porque tiempo adentro tierra
(reafirma lo susodicho)

gahui gachiˈi.
ɡa3wiː3 ɡa3t͡ʃii
ɡ-awi3 ɡatʃi3ʔi
COM-salir calor

En ese tiempo no había estrellas, ni sol ni luna, porque desde dentro de la tierra salía el calor.

At that time, there weren’t any stars, no sun or moon because heat eminated from inside of the earth.

8. Sani guchiˈ ˈngò diu ni naˈman hioˈóo dadinˈ ûta gahui nanèe, ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ ahuii giˈiaj, gunej yataˈa ni gisikij giˈiaj nej sani gachîin diu ni huê naj si naˈman ahuii nej.

Sani guchiˈ ˈngò diu ni
sa3niː2 ɡu3tʃ͡i3ʔ ʔnɡoː1 d̪i43 niː2
sani2 ɡ-utʃi3ʔ ʔnɡo1 diu3 ni2
pero COM-llegar uno tiempo y

naˈman hioˈóo dadinˈ ûta gahui nanèe ,
na3ʔmãː32 jo3ʔoː53 d̪a3d̪ĩː32ʔ u4t̪aː3 ɡa3wiː3 na3neː13
naʔmã32 joʔo53 dadĩ32ʔ uta3 ɡ-awi3 nane13
COM:enfriarse tierra porque mucho COM-salir viento

ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ
ɡa3nɯː43 ru3waː43 j̃ã3ʔã32h r̥ʃi3ki4ʔ niː2 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡ-anɯ43 ruwa43 jãʔã32h riki4ʔ ni2 ɡu-ruɡwi3ʔ
COM-pensar adentro dios supremo y COM-aparecer

ahuii giˈiaj, gunej yataˈa ni gisikij
a3wiː32 ɡi3ʔja3h ɡu3ne3h ʃa3t̪a2ʔaː3 niː2 ɡi3si3ki32h
awi32 ɡi-ʔja3h ɡ-une3h ʃataʔa3 ni2 ɡi-siki32h
luna COM-hacer COM-sentar cielo y COM-moverse

giˈiaj nej sani gachîin diu ni
ɡi3ʔja3h ne3h sa3niː2 ɡa3t͡ʃiː43 d̪i43 niː2
ɡi-ʔja3h ne3h sani2 ɡ-atʃi43 diu3 ni2
COM-hacer también pero COM-pasar tiempo y

huê naj si naˈman ahuii nej.
weː4 na1h siː2 na3ʔmãː32 a3wiː32 ne3h
we4 na1h si2 naʔmã32 awi32 ne3h
entonces COM:enfriarse luna también

Pero llegó el tiempo en que la tierra se enfrió porque surgió el viento. Pensó otra vez Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir la luna; la puso en el cielo y le dio movimiento, pero con los años también la luna se enfrió.

But the time would come when the earth became cold because the creation of the wind. Ñanˈanj Rikîˈ thought once again and the then created the moon; he put it in the sky and he made it move, but with the passing years, the moon also lost its energy.

9. Nej yî nêˈ, ni rej nêˈ taj sisi ahuii huin daˈní hioˈóo dadinˈ si-yugui gataj ruhuâa: “Sa ahui riki hioˈóo”.

Nej nêˈ, ni rej nêˈ
ne3h ʃiː4 ne4ʔ niː2 re3h ne4ʔ
ne3h ʃi4 ne4ʔ ni2 re3h ne4ʔ
PL abuelo nosotros.INCL y padre nosotros.INCL

taj sisi ahuii huin daˈní hioˈóo
t̪a32h si3siː2 a3wiː32 wĩː3 d̪a3ʔniː35 jo3ʔoː53
ta32h sisi2 awi32 wĩ3 daʔni35 joʔo53
PROG:decir que luna PROG:ser hija tierra

dadinˈ si-yugui gataj ruhuâa:
d̪a3d̪ĩ32ʔ si32ʃu3wiː3 ɡa2t̪a2h r̥ᶴu3waː43
dadĩ32ʔ si32-ʃuɡwi3 ɡ-ata2h ruwa43
porque POSS-nombre 14 POT-decir adentro

“Sa ahui riki hioˈóo”.
saː32 a3wiː3 ri3kiː3 jo3ʔoː53
sa32 awi3 riki3 joʔo53
REL PROG:salir estómago tierra

Nuestros abuelos y nuestros padres dicen que la luna es hija de la tierra porque su nombre “ahuii” quiere decir: “La que surge de la tierra”.

Our grandparents and parents say that the moon is the daughter of the earth because her name “ahuii” means, “That which is of the earth.”

10. Ûta niko hioˈo gachîin ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ aˈngô nej Hianˈanj an, guruguiˈ Hianˈanj Duˈhui.

Ûta niko hioˈo gachîin ni
u4t̪aː3 ni1koː3 jo3ʔo ɡa3t͡ʃĩː43 niː2
uta3 ni1ko3 jo3ʔo ɡ-atʃĩ43 ni2
mucho grande año COM-pasar y

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ aˈngô
j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ a3ʔnɡoː4
jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ aʔnɡo4
dios supremo COM-hacer COM-aparecer otro

nej Hianˈanj an, guruguiˈ Hianˈanj Duˈhui.
ne3h j̃ã3ʔã22 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3ʔã32h d̪u2ʔwiː3
ne3h jãʔã2hã ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32h duʔwi3
PL dios COM-aparecer dios rayo

Pasaron muchos años y Ñanˈanj Rikîˈ hizo aparecer otras deidades: surgió el Sagrado Rayo.

Many years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created other deities: he created the Sacred Lightning.

11. Hianˈanj nan huin sa aˈnï̂n gumàn rihian hioˈóo. Nnee nan ni nunj ruhuâa ahuii.

Hianˈanj nan huin sa aˈnï̂n gumàn
j̃ã3ʔã32h nãː3 wĩː3 saː32 a3ʔnɯ̃ː4 ɡu3mãː1
jãʔã32h 3 wĩ3 sa32 aʔnɯ̃4 ɡumã1
dios este PROG:ser REL PROG:enviar lluvia

rihian hioˈóo. Nnee nan ni nunj
ri3ãː32 jo3ʔoː53 nːeː32 nãː3 niː2 nũ3h
riã32 joʔo53 nːe32 3 ni2 nũ3h
adentro tierra agua ese y adentro

ruhuâa ahuii.
ru3waː43 a3wiː32
ruwa43 awi32
adentro luna

Él es el que envía la lluvia a la tierra. El agua está en la luna.

He is the one who sends rain to the earth. Water is in the moon.

12. Hianˈanj Duˈhui huin sa ranˈ hiunˈunj nej guiì nitaj si dugumîi ˈngò chruj ni ˈngò kuej nga yâ nij. Dukuá hianˈanj nan huin huuej e yiˈi dan hua niˈianj yî nêˈ nej hiuj dan ni huaˈanj reˈej nej sij niˈiaj hianˈanj dan dani giriˈ nej sij sa ya nej sij dàj rôˈ ˈnḯïn, runee, kan rune ahua ni kuej e.

Hianˈanj Duˈhui huin sa ranˈ hiunˈunj
j̃ã3ʔã32h d̪u3ʔwiː3 wĩː3 saː32 3ʔ j̃ũ3ʔũ32h
jãʔã32h duʔwi3 wĩ3 sa32 rãʔ jũʔũ32h
dios rayo PROG:ser REL estorbar

nej guiì nitaj si dugumîi ˈngò
ne3h ɡw31 ni3t̪a32h siː3 d̪u3ɡu3miː43 ʔŋɡoː1
ne3h ɡwi31 nita32h si3 duɡumi43 ʔnɡo1
PL gente no.haber PROG:cuidar uno

chruj ni ˈngò kuej nga yâ
t͡ʂu3h niː2 ʔŋɡoː1 kwe3h ᵑɡaː13 ʃaː43
tʂu3h ni2 ʔnɡo1 kwe3h nɡa13 ʃa43
fruto y uno quelite cuando PROG:comer

nij.
ni3h
ni3h
ellos

Dukuá hianˈanj nan huin huuej e yiˈi
d̪u3kw35 j̃ã3ʔã32h nãː3 wĩː3 wːe3he ʃii
dukwa35 jãʔã32h 3 wĩ3 wːe3he ʃiʔi2
su.casa dios ese PROG:ser cueva por.eso

dan hua niˈianj yî nêˈ nej
d̪ãː3 waː2 ni3ʔj̃ã32h ʃiː4 ne4ʔ ne3h
3 wa2 niʔjã32h ʃi4 ne4ʔ ne3h
ese PROG:ser PROG:respetar abuelo 1PL PL

hiuj dan ni huaˈanj reˈej nej
ju3h d̪ãː3 niː2 wa3ʔã32h r̥ᶴeʔe3h ne3h
ju3h 3 ni2 waʔã32h reʔe3h ne3h
allá ese y PROG:ir PROG:dejar PL

sij niˈiaj hianˈanj dan dani giriˈ
si3h ni3ʔja2h j̃ã3ʔã32h d̪ãː3 d̪a3niː3 ɡi3ɾi32ʔ
si3h niʔja2h jãʔã32h 3 dani3 ɡi-ri32ʔ
él.PRO merecimiento dios ese para.que COM-hallar

nej sij sa ya nej sij
ne3h si3h saː32 ʃaː2 ne3h si3h
ne3h si3h sa32 ʃa2 ne3h si3h
PL él.PRO REL POT:comer PL él.PRO

dàj rôˈ ˈnḯïn, runee, kan, rune ahua ni
d̪a1h ro4ʔ ʔnɯː53 r̥u3neː23 kãː3 ru3neː32 a3waː3 niː2
da1h ro4ʔ ʔnɯ53 rune23 3 rune32 awa3 ni2
como maíz frijol calabaza habas y

kuej e.
kwe3he
kwe3he
quelite

El Rayo es el que molesta a la gente que no come con cuidado los frutos y los quelites. La casa del Rayo está en las cuevas por eso los abuelos hacen ofrendas en ellas para merecer alimento y tener buenas cosechas de maíz, frijol, chilcayotes, habas y quelites.

Sacred Lightning is the one who punished people who do not eat fruits and plants carefully. Sacred Lightning’s lives in the caves and for this reason, our ancestors make offerings there in order to deserve food and to have good crops of corn, beans, chilacayotes, green beans and green edible plants.

13. Anï̂ï ruhuâa nêˈ sisi hua gaˈì daˈní Hianˈanj nan. ˈNgò nej daˈní huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ ni huej huin sa nne “Yichrá ganee”, aˈngoj huin sa nataˈ naˈanj nga guyumà gumàn nukuaj ni nunj ra Kïj Anej e, aˈngoj nun ra Kïj Ruku ni huej nataˈ naˈanj nga ganˈanj gumàn. Aˈngô daˈní Hianˈanj Duˈhui nun ra Kïj Yaka ni huej huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ yichèj.

Anï̂ï ruhuâa nêˈ sisi hua gaˈì
a3nɯː43 ru3waː43 ne4ʔ si3siː2 waː2 ɡa1ʔiː1
anɯ43 ruwa43 ne4ʔ sisi2 wa2 ɡaʔi1
PROG:pensar adentro nosotros.INCL que PROG:haber varios

daˈní Hianˈanj nan.
d̪a3ʔniː35 j̃ã3ʔã32h nãː3
daʔni35 jãʔã32h 3
hijo dios este

ˈNgò nej daˈní huin sa nataˈ
ʔŋɡoː1 ne3h d̪a3ʔniː35 wĩː3 saː32 na3t̪aː32ʔ
ʔnɡo1 ne3h daʔni35 wĩ3 sa32 nata32ʔ
uno PL hijo PROG:ser REL PROG:narrar

naˈanj nga gamanˈ ni huej huin
3ʔã32h ŋɡaː13 ga2mãː2ʔ niː2 we3h wĩː3
nãʔã32h nɡa13 g-amã2ʔ ni2 we3h wĩ3
PROG:avisar cuando POT-llover y él.PRO PROG:ser

sa nne “Yichrá ganee”, aˈngoj huin
saː32 nːeː3 ʃi3t͡ʂaː35 ɡa3neː23 a3ʔŋɡo3h wĩː3
sa32 nːe3 ʃitʂa35 ɡane23 aʔnɡo3h wĩ3
REL sentado su.espalda deslave 15 otro PROG:ser

sa nataˈ naˈanj nga guyumà gumàn
saː32 na3t̪a32ʔ 3ʔã32h ŋɡaː13 ɡu2ʃu1maː1 ɡu3mãː1
sa32 nata32ʔ nãʔã32h nɡa13 ɡu-ʃuma1 ɡumã1
REL PROG:decir PROG:avisar cuando POT-llegar lluvia

nukuaj ni nunj ra Kïj Anej e,
nu3kwa3h niː2 nũ3h raː32 3h a3ne1he
nukwa3h ni2 nũ3h ra32 3h ane1he
fuerte y adentro cabeza montaña lejano 16

aˈngoj nun ra Kïj Ruku ni huej
a3ʔŋɡo3h nũː32 raː323h ru3kuː3 niː2 we3h
aʔnɡo3h 32 ra323h ruku3 ni2 we3h
otro adentro Cabeza Montaña Atrás 17 y él.PRO

nataˈ naˈanj nga ganˈanj gumàn. Aˈngô
na3t̪a32ʔ 3ʔã32h ŋɡaː13 ɡã2ʔã2h ɡu3mãː1 a3ʔŋɡoː4
nata32ʔ nãʔã32h nɡa13 ɡ-ãʔã2h ɡumã1 aʔnɡo4
PROG:decir PROG:avisar cuando POT-ir lluvia otro

daˈní Hianˈanj Duˈhui nun ra Kïj Yaka
d̪a3ʔniː35 j̃ã3ʔã32h d̪u3ʔwiː3 nũː2 raː323h ʃa3kaː3
daʔni35 jãʔã32h duʔwi3 nũ2 ra323h ʃaka3
hijo dios rayo estar.en Cabeza Montaña Cerro 18

ni huej huin sa nataˈ naˈanj
niː2 we3h wĩː3 saː32 na3t̪a32ʔ 3ʔã32h
ni2 we3h wĩ3 sa32 nata32ʔ nãʔã32h
y él.PRO PROG:ser REL PROG:decir PROG:avisar

nga gamanˈ yichèj.
ŋɡaː13 ɡã22ʔ ʃi3t͡ʃe1h
nɡa13 ɡ-amã2ʔ ʃitʃe1h
cuando POT-llover bastante

Pensamos que el Rayo tiene varios hijos. Uno de sus hijos es el que avisa cuándo va a llover y vive “Arriba del desbarrancadero”; otro es el que avisa cuando vendrán lluvias torrenciales y vive en la punta del cerro de la Concepción Itunyoso; otro está en la punta del cerro de Santo Domingo del Estado y es el que avisa cuando la lluvia se va a ir. Otro de los hijos del Sagrado Rayo vive en la punta del cerro de Yucunicoco y anuncia cuando aproxima una buena temporada de lluvias.

We believe that the Sacred Lightning has many children. One of his sons warns us when it is going to rain and he lives “Above the Cliffs”; another son lets us know when the torrential rains are coming and he lives on the top of Concepción Itunyoso Mountain; another son lives on the top of the Santo Domingo del Estado Mountain and he is the one who lets us know when the rain is going to depart. Another one of Sacred Lightning’s sons lives on the peak of the Mount Yucunicoco y announces when a good rainy season is approaching.

14. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nanèe. Hianˈanj nan hua daˈaj ni gaˈue giˈiaj yiˈij dadinˈ reˈ nnaà ni dagahuij nej yuku man kïj ï ni nej yuku dugumîˈ nga aˈuij gumàn nugui asi gumàn nanèe.

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nanèe.
j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3(ʔã32)h 19 na3neː13
jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32h nane13
dios supremo COM-hacer COM-aparecer dios viento

Hianˈanj nan hua daˈaj ni gaˈue
j̃ã3ʔã32h nãː3 waː2 d̪a3ʔa3h niː2 ɡa3ʔweː3
jãʔã32h 3 wa2 daʔa3h ni2 ɡ-aʔwe3
dios este PROG:ser a.veces y COM-poder

giˈiaj yiˈij dadinˈ reˈ nnaà ni
ɡi3ʔja3h ʃi3ʔi3h d̪a3dĩ̪32ʔ r̥ᶴe3ʔ nːaː313 niː2
ɡi-ʔja3h ʃiʔi3h dadĩ32ʔ re3ʔ nːa313 ni2
COM-hacer daño porque PROG:destruir milpa y

dagahuij nej yuku man kïj ï ni
d̪a3ɡa3wi3h ne3h ʃu3kuː3 mãː2 3hɯ niː2
daɡawi3h ne3h ʃuku3 2 3 ni2
PROG:matar PL animal haber mountain y

nej yuku dugumîˈ nga aˈuij
ne3h ʃu3kuː3 d̪u3ɡu3mi4ʔ ŋɡaː13 a3ʔwi3h
ne3h ʃuku3 duɡumi4 nɡa13 aʔwi3h
PL animal cuidado.doméstico=1INCL cuando PROG:pegar

gumàn nugui asi gumàn nanèe.
ɡu3mãː1 nu3ɡw3 a3siː3 ɡu3mãː1 na3neː13
ɡumã1 nuɡwi3 asi3 ɡumã1 nane13
lluvia todo.el.día o lluvia viento

Ñanˈanj Rikîˈ creó al sagrado viento. Este ser a veces puede provocar daños porque echa perder las milpas y mata a los animales del monte y también a los animales que cuidamos, cuando provoca temporales o tempestades.

Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Wind. That being sometimes causes so much damage that the corn crops are ruined, mountain animals are killed and also the animals that we care for whenever it rains or storms.

15. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Hioˈoj o, hianˈanj nan ni rôˈ huin nîˈ huin dadinˈ rihianj ahui sa yôˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nnee ni huej dugumîin hiuˈuj nnee, yinée, kïn ni nnee hianˈanj an. Dukuá hianˈanj nan huin ahuii dadinˈ ruhuâa ahuii ahui nnee rasunˈ rihian hioˈóo.

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Hioˈoj o,
j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3ʔã32h jo3ʔo3ho
jãʔã32h riki4ʔ ɡi3-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32h joʔo3ho
dios supremo COM-hacer COM-aparecer dios de.tierra

hianˈanj nan ni rôˈ huin nîˈ
j̃ã3ʔã32h nãː3 niː2 ᵈr̥ᶴo4ʔ wĩː3 ni4ʔ
jãʔã32h 3 ni2 ro4 wĩ3 ni4
dios este y adentro=1PL PROG:ser de.nosotros=1PL

huin dadinˈ rihianj ahui sa yôˈ.
wĩː3 d̪a3d̪ĩ32ʔ ri3ã32h a3wiː3 saː32 ʃo4ʔ
wĩ3 dadĩ32ʔ riã32h awi3 sa32 ʃo4
PROG:ser porque cara PROG:salir REL comer=1PL

Huej giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nnee ni
we3h ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3ʔã32h nːeː323 niː2
we3h ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32h nːe323 ni2
ese.PRO COM-hacer COM-aparecer dios agua y

huej dugumîin hiuˈuj nnee, yinée, kïn
we3h du3ɡu3mĩː43 ju3ʔuh nːeː323 ʃi3neː53 kɯ̃ː3
we3h duɡumĩ43 ju3ʔuh nːe323 ʃine53 kɯ̃3
ese PROG:cuidar pozo agua arroyo río

ni nnee hianˈanj an. Dukuá hianˈanj nan
niː2 nːeː323 j̃ã3ʔã2hã d̪u3kw35 j̃ã3ʔã32h nãː3
ni2 nːe323 jãʔã2 dukwa35 jãʔã32h 3
y agua dios su.casa dios este

huin ahuii dadinˈ ruhuâa ahuii ahui
wĩː3 a3wiː32 d̪a3d̪ĩ32ʔ ru3waː43 a3wiː32 a3wiː3
wĩ3 awi32 dadĩ32ʔ ruwa43 awi32 awi3
PROG:ser luna porque adentro luna PROG:salir

nnee rasunˈ rihian hioˈóo.
nːeː323 ra3sũ2ʔ ri3ãː32 jo3ʔoː53
nːe323 rasũ2 riã32 joʔo53
agua PROG:usar=1PL cara tierra

Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a la Sagrada Tierra. La tierra es como nuestra madre porque de ella sale todo lo que nos alimenta. También hizo a la Sagrada Agua que es la deidad que cuida los pozos, los arroyos, los ríos y el sagrado mar. La casa de la Sagrada Agua es la luna porque dentro de la luna sale el agua que utilizamos en la tierra.

Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Land. The land is like our mother because everything we eat comes from her. He also made Sacred Water, the goddess who takes care of the water wells, the streams, the rivers and the sacred sea. Sacred Water’s house is on the moon because the water we use on the earth comes from there.

16. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Kïj ï, ni huej nikaj hiunˈunj kïj ï ni nej yuku, yiˈi dan nga rôˈ dagahuîˈ nej yuh ni gàˈ sinïn gachinj niˈiôˈ rihianj.

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Kïj ï,
j̃ã2ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ ɡi3ja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3ʔã32h 3hɯ
jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ja3h ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32h 3
dios supremo COM-hacer COM-aparecer dios monte

ni huej nikaj hiunˈunj kïj ï
niː2 we3h ni3ka32h j̃ũ3ʔũ32h 3hɯ
ni2 we3h nika32h jũʔũ32h 3
y ese PROG:tener responsabilidad monte

ni nej yuku, yiˈi dan nga
niː2 ne3h ʃu3kuː3 ʃii dãː3 ŋɡaː13
ni2 ne3h ʃuku3 ʃiʔi2 3 nɡa13
y PL animal por.eso ese cuando

rôˈ dagahuîˈ nej yuj ni gàˈ
ro4ʔ da3ɡa3wi4ʔ ne3h ʃu3h niː2 ɡa1ʔ
ro4 daɡawi4 ne3h ʃu3h ni2 ɡa1ʔ
PROG:querer=1PL matar=1PL PL animal.PRO y estar

sinïn gachinj niˈiôˈ rihianj.
si3nɯ̃ː2 ɡa2t͡ʃĩ2h ni3ʔjo4ʔ ri3ã32h
sinɯ̃2 ɡ-atʃĩ2h niʔjo4 riã32h
primero POT-pedir mirar=1PL cara

Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a Ñanˈanj Kïj ï, ser sagrado que tiene a su cuidado los montes y lo que hay en ellos. Por eso cuando se quiere cazar un animal se le debe de pedir merecimiento primero.

Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Kïj ï, a sacred being that takes care of the mountains and whatever there may be there. For that reason, when one wants to hunt an animal, one must seek permission first.

17. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Dachrúnj ni huej huin Hianˈanj Guˈuaj a ni nikaj hiunˈun giˈiaj gonoˈôj nej guiì.

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Dachrúnj
j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3ʔã32h da3t͡ʂũ35h
jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32h datʂũ35h
dios supremo COM-hacer COM-aparecer dios parto

ni huej huin Hianˈanj Guˈuaj a ni
niː2 we3h wĩː3 j̃ã3ʔã32h (ɡ)u3ʔwa2ha niː2
ni2 we3h wĩ3 jãʔã32h ɡuʔwa2ha ni2
y ese PROG:ser dios temazcal y

nikaj hiunˈun giˈiaj gonoˈôj nej guiì.
ni3ka32h j̃ũ3ʔũ3h ɡi3ʔja3h ɡo3no3ʔo4h ne3h ɡw31
nika32h jũʔũ3h ɡi-ʔja3h ɡonoʔo4h ne3h ɡwi31
PROG:tener responsabilidad COM-hacer medicina PL gente

Ñanˈanj Rikîˈ creó a Ñanˈanj Dachrúnj, el ser sagrado que cuida el temazcal y tiene encomendado cuidar la salud humana.

Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Dachrúnj, the sacred being that takes care of the temazcal and human health.

18. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Sichre, sichre huin “Sí nitaj si nikaj nimâan” ni huej duguaˈì nej sí ˈiaj gakïˈïn. Dukuaj nne Rânako.

Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Sichre, sichre
j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ si3t͡ʂeː3 si3t͡ʂeː3
jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ sitʂe3 sitʂe3
dios supremo COM-hacer COM-aparecer diablo diablo

huin “Sí nitaj si nikaj nimâan” ni
wĩː3 siː35 ni3t̪a32h siː3 ni3ka32h ni3mãː43 niː2
3 si35 nita32h si3 nika32h nimã43 ni2
PROG:ser hombre no.haber PROG:tener alma y

huej duguaˈì nej ˈiaj gakïˈïn.
we3h d̪u3ɡwa3ʔiː1 ne3h siː35 ʔja3h ɡa3kɯ̃ɯ̃
we3h duɡwaʔi1 ne3h si35 ʔja3h ɡakɯ̃2ʔɯ̃
ese PROG:castigar PL hombre PROG:hacer delito-pecado

Dukuaj nne Ránako.
d̪u3kwa3h nːeː3 ra4na4koː3
dukwa3h nːe3 ranako3
su.casa PROG:estar.sentado el.río.seco (infierno)

Creó a Sichre, que es el ser “sin nada”. Sichre es “el que no tiene alma” y se encarga de castigar a los que provocan daños, su casa está en “Ránako” que quiere decir “El arroyo seco” o “El Infierno”.

He created Sichre, who is the being “without anything”. Sichre is the “one who has no soul” and he is in charge of punishing people who cause damage; his house is in “Ránako”, which means “The Dried Stream” or “Hell”.

19. Hué Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ “Taˈnaj a” ni nikaj hiunˈun duguminj nej guiì guruguiˈ nda neˈ rukùu.

Hué Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ “Taˈnaj a”
weː35 j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ t̪a3ʔna3ha
we35 jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ taʔna3ha
también dios supremo COM-hacer COM-aparecer fantasma

ni nikaj hiunˈun duguminj nej
niː2 ni3ka32h 3ʔũː3 du2ɡu3mĩ3h ne3h
ni2 nika32h jũʔũ3 duɡumĩ3h ne3h
y PROG:tener responsabilidad PROG:cuidar PL

guiì guruguiˈ nda neˈ rukùu.
ɡw31 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ n̪d̪aː23 ne32ʔ r̥ᶴu3kuː13
ɡwi31 ɡu-ruɡwi3ʔ nda23 ne32ʔ ruku13
gente COM-aparecer hasta tiempo atrás

20. Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ guiì yutu guiì giˈiaj. Nej guiì nan ni guiì yakan xi ga nej sij, sij nda kochiˈ yikóo yakan nej sij ni gaché guâhiu nej sij ni ûta sikàˈ nnïj nej sij dàj rôˈ sikàˈ hiëj. Goˈngo nej guiì nan ni gahuin nej sij sí ni guiì yanà yiˈi dan ûta hiòo giyiˈnanj nej sij.

Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ
ɡa3nɯː43 ru3waː43 j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ niː2 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡ-anɯ43 ruwa43 jãʔã32h riki4ʔ ni2 ɡu-ruɡwi3ʔ
COM-pensar adentro dios supremo y COM-aparecer

guiì yutu guiì giˈiaj. Nej guiì
ɡw31 ʃu3t̪uː2 ɡw31 ɡi3ʔja3h ne3h ɡw31
ɡwi31 ʃutu2 ɡwi31 ɡi-ʔja3h ne3h ɡwi31
gente ratón gente COM-hacer PL gente

nan ni guiì yakan xi ga
nãː3 niː2 ɡw31 ʃa2kãː2 ʒiː3 ɡaː32
3 ni2 ɡwi31 ʃakã2 ʒi3 ɡ-a32
ese y gente alto muy COM-haber

nej sij, sij nda kochiˈ yikóo
ne3h si3h si3h n̪d̪aː23 ko3tʃ͡i3ʔ ʃi3koː53
ne3h si3h si3h nda23 kotʃi3ʔ ʃiko53
PL él.PRO él.PRO hasta treinta codo

yakan nej sij ni gaché guâhiu
ʃa2kãː2 ne3h si3h niː2 ɡa3t͡ʃeː35 ɡwa4juː3
ʃakã2 ne3h si3h ni2 ɡ-atʃe35 ɡwaju3
alto PL él.PRO y COM-caminar caballo

nej sij ni ûta sikàˈ nnïj
ne3h si3h niː2 u4t̪aː3 si3ka1ʔ nːɯ3h
ne3h si3h ni2 uta3 sika1ʔ nːɯ3h
PL él.PRO y mucho duro piel

nej sij dàj rôˈ sikàˈ hiëj.
ne3h si3h d̪a1h r̥ᶴo4ʔ si3ka1ʔ 3h
ne3h si3h da1h ro4ʔ sika1ʔ 3h
PL él.PRO como adentro duro piedra

Goˈngo nej guiì nan ni gahuin
ɡo3ʔŋɡoː2 ne3h ɡw31 nãː3 niː2 ɡa3wĩː3
ɡoʔnɡo2 ne3h ɡwi31 3 ni2 ɡa-wĩ3
cada PL gente ese y COM-ser

nej sij ni guiì yanà
ne3h si3h siː53 niː2 ɡw31 ʃa3naː1
ne3h si3h si53 ni2 ɡwi31 ʃana1
PL él.PRO hombre y gente mujer

yiˈi dan ûta hiòo giyiˈnanj nej
ʃii d̪ãː3 u4t̪aː3 joː13 ɡi3ʃi3ʔnã2h ne3h
ʃiʔi2 3 uta3 jo13 ɡi-ʃiʔnã2h ne3h
por.eso ese mucho rápido COM-abundar PL

sij.
si3h
si3h
él.PRO

Pensó Ñanˈanj Rikîˈ y creó a la “gente rata”. Esta gente era muy alta, llegaba a medir hasta 30 brazadas; caminaban como caballos en cuatro patas, su piel era tan dura como las rocas. Cada uno de ellos era hombre y mujer al mismo tiempo y esto les permitió reproducirse rápidamente.

Ñanˈanj Rikîˈ thought and then he created the “rat people”. These people were very tall, some as tall as 30 armlengths. They would walk like horses on all fours; their skin was as tough as rocks. Each one of them was male and female at the same time and this enabled them to quickly reproduce.

21. Yâ nej sij kuej e ni hiaˈa chrun sani nga ganahuij yâ nej sij ni gayiˈi nej sij yâ nej sij nej yuku hua lij.

Yâ nej sij kuej e ni hiaˈa
ʃaː43 ne3h si3h kwe3he niː2 jaa
ʃa43 ne3h si3h kwe3he ni2 ja3ʔa
COM:comer PL él.PRO quelite y raíz

chrun sani nga ganahuij yâ nej
t͡ʂũː3 sa3niː2 ŋɡaː13 ɡa3na3wi3h ʃaː43 ne3h
tʂũ3 sani2 nɡa13 ɡa-nawi3h ʃa43 ne3h
árbol pero cuando COM-acabar COM:comer PL

sij ni gayiˈi nej sij yâ
si3h niː2 ɡa3ʃi3ʔiː2 ne3h si3h ʃaː43
si3h ni2 ɡ-aʃiʔi2 ne3h si3h ʃa43
él.PRO y COM-comenzar PL él.PRO COM:comer

nej sij nej yuku hua lij.
ne3h si3h ne3h ʃu3kuː3 waː2 li3h
ne3h si3h ne3h ʃuku3 wa2 li3h
PL él.PRO PL animal PROG:estar pequeño

Comían quelites y raíces de árboles pero cuando acabaron con estos comenzaron a alimentarse de los animales pequeños.

They would eat quelites and tree roots but when that was finished off, they began to eat small animals.

22. Nej guiì nan ni ûta gán nej sij hiuˈuj u riki hioˈóo yiˈi dan diu hiiaj ni ûta man hiuˈuj ˈhiúun yihiûnˈ.

Nej guiì nan ni ûta gán 20
ne3h ɡw31 nãː3 niː2 u4t̪aː3 ɡãː35
ne3h ɡwi31 3 ni2 uta3 ɡ-ã35
PL gente ese y mucho COM-escarbar

nej sij hiuˈuj u riki hioˈóo
ne3h si3h ju3ʔu2hu ri3kiː3 jo3ʔoː53
ne3h si3h juʔu2hu riki3 joʔo53
PL él.PRO agujero barriga tierra

yiˈi dan diu hiiaj ni ûta
ʃii dã:3 d̪i43 jːa13h niː2 u4t̪aː3
ʃiʔi2 dã:3 diu3 jːa13h ni2 uta3
por.eso ese tiempo ahora y muy

man hiuˈuj hiúun yihiûnˈ.
mãː2 ju2(ʔu)h j̃ũː53 ʃiũ4ʔ
2 ju2ʔuh jũ53 ʃiũ4ʔ
haber agujero nuestro pueblo

La “gente rata” cavó muchos agujeros en la tierra por eso en la actualidad hay muchos cráteres en la región.

The “Rat People” dug many holes in the earth and for that reason, there are so many craters in that region.

23. Nej yuku nani rihian nej guiì yutu guiì ganaraˈuiˈ nej yuj ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuj rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj sisi dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ guiì yutu guiì huê dan ni gaˈnïḯ Hianˈanj Rikîˈ hianˈaan gaˈnaj rihian hioˈóo ni gachrîj hianˈaan nïˈï̂nj daranˈ nej sí yutu guiì.

Nej yuku nani rihian nej guiì
ne3h ʃu3kuː3 na3niː32 ri3ãː32 ne3h ɡw31
ne3h ʃuku3 nani32 riã32 ne3h ɡwi31
PL animal COM:escapar cara PL gente

yutu guiì ganaraˈuiˈ nej yuj ni
ʃu3t̪uː2 ɡw31 ɡa3na3ɾa3ʔwi3ʔ ne3h ʃu3h niː2
ʃutu2 ɡwi31 ɡa-naraʔwi3ʔ ne3h ʃu3h ni2
ratón gente COM-juntar.se PL animal.PRO y

ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuj rihian
ɡã3ʔã32h ɡa3ʔmi:32 ɡa3kɯ̃3ʔ ne3h ʃu3h ri3ãː32
ɡ-ãʔã32h ɡ-aʔmi32 ɡ-akɯ̃3ʔ ne3h ʃu3h riã32
COM-ir COM-hablar COM-acusar PL animal.PRO a.su.cara

Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej
j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ niː2 ɡa3t͡ʃĩː45 ni3ʔja2h ne3h
jãʔã32h riki4ʔ ni2 ɡ-atʃĩ45 niʔja2h ne3h
dios supremo y COM-pedir merecimiento PL

yuj sisi dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ guiì
ʃu3h si3siː2 d̪a3ɡa3wi3ʔ j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ ɡw31
ʃu3h sisi2 daɡawi3ʔ jãʔã32h riki4ʔ ɡwi31
animal.PRO para.que com:matar dios supremo gente

yutu guiì huê dan ni gaˈnïḯ
ʃu3t̪uː2 gw31 weː4 dãː3 niː2 ɡa3ʔnɯː35
ʃutu2 gwi31 we43 ni2 ɡ-aʔnɯ35
ratón gente por.eso COM-mandar

Hianˈanj Rikîˈ hianˈaan gaˈnaj rihian hioˈóo
j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ j̃ã3ʔãː32 ɡa3ʔna32h r̥ᶴi3ãː32 jo3ʔoː53
jãʔã32h riki4ʔ jãʔã32 ɡ-aʔna32h riã32 joʔo53
dios supremo fuego COM-venir su.cara tierra

ni gachrîj hianˈaan nïˈï̂nj daranˈ nej
niː2 ɡa3t͡ʂi4h j̃ã3ʔãː32 3ʔɯ̃4h d̪a3ɾãː3 ne3h
ni2 ɡ-atʂi4h jãʔã32 3ʔɯ̃4h darã3 ne3h
y COM-meter lumbre completo todo PL

yutu guiì.
siː35 ʃu3t̪uː2 ɡw31
si35 ʃutu2 ɡwi31
hombre ratón gente

Los animales que se salvaron del la “gente rata” se unieron y fueron a hablar con Ñanˈanj Rikîˈ y pidieron merecer que exterminara a la “gente rata”.

The animals that escaped from the “Rat People” got together and went to speak with Ñanˈanj Rikîˈ and they asked for permission to eradicate the “Rat People”.

24. Nga ganû hianˈaan nej guiì nan’ ni gaˈnïḯn Hianˈanj Rikîˈ nanˈ ni yataˈa ni ganahuin ni atïˈï. Danaj gahuin ni ganahuij nej guiì yutu guiì.

Nga ganû hianˈaan nej guiì nan
ŋɡaː13 ɡa3nuː4 j̃ã3ʔãː32 ne3h ɡw31 nãː3
nɡa13 ɡ-anu4 jãʔã32 ne3h ɡwi31 3
cuando COM-pegar lumbre PL gente ese

ni gaˈnïḯn Hianˈanj Rikîˈ nanˈ ni
niː2 ɡa3ʔnɯ̃ː35 j̃ã2ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ 3ʔ niː2
ni2 ɡ-aʔnɯ̃35 jãʔã32h riki4ʔ 3ʔ ni2
y COM-enviar dios supremo COM:irse y

yataˈa ni ganahuin ni atïˈï.
ʃa3t̪a2ʔaː3 niː2 ɡa3na3wĩː3 niː2 a3t̪ɯɯ
ʃataʔa3 ni2 ɡa-nawĩ3 ni2 atɯ3ʔɯ
cielo y COM-convertirse.en y estrella

Danaj gahuin ni ganahuij nej guiì
d̪a3na3h ɡa3wĩː3 niː2 ɡa3na3wi3h ne3h ɡw31
dana3h ɡa-wĩ3 ni2 ɡa-nawi3h ne3h ɡwi31
así COM-ser y COM-acabar.se PL gente

yutu guiì.
ʃu3t̪uː2 ɡw31
ʃutu2 ɡwi31
ratón gente

Ñanˈanj Rikîˈ envió fuego a la tierra para quemar a la “gente rata” y luego los envió al cielo convertidos en antorcha humana para que se convirtieran en estrellas. Así culminó la ge- neración de la “gente rata”.

Ñanˈanj Rikîˈ set fire to the earth to burn up the “Rat People” and afterwards, he sent them to the heavens as human torches so that they would eventually become stars. It is in this way that the “Rat People” ended up.

25. Gachîin hioˈo ni guruguiˈ guiì guruhui giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ, sani daˈaj huin nej sij yuku ni daˈaj huin nej sij guiì, ni gaché nitu nej sij, ûta mân gutsinj in nï̀nˈ gachràˈ nej sij ni ûta rumì nej sij dadinˈ nigànj chre ni man si atoj nej sij.

Gachîin hioˈo ni guruguiˈ guiì guruhui
ɡa3t͡ʃĩː43 jo3ʔo niː2 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ɡw31 ɡu3ɾu3wiː3
ɡ-atʃĩ43 jo3ʔo ni2 ɡu-ruɡwi3ʔ ɡwi31 ɡuruwiː3
COM-pasar año y COM-aparecer gente chango

giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ, sani daˈaj huin
ɡi3ʔja3h j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ sa3niː2 d̪a2ʔa2h wĩː3
ɡi-ʔja3h jãʔã32h riki4ʔ sani2 daʔa2h wĩ3
COM-hacer dios supremo pero mitad PROG:ser

nej sij yuku ni daˈaj huin
ne3h si3h ʃu3kuː3 niː2 d̪a2ʔa2h wĩː3
ne3h si3h ʃuku3 ni2 daʔa2h wĩ3
PL él.PRO animal y mitad PROG:ser

nej sij guiì, ni gaché nitu
ne3h si3h ɡw31 niː2 ɡa3t͡ʃeː35 ni3t̪uː3
ne3h si3h ɡwi31 ni2 ɡ-atʃe5 nitu3
PL él.PRO gente y COM-caminar agachado

nej sij, ûta mân gutsinj in nï̀nˈ
ne3h si3h u4t̪aː3 mãː4 ɡu3t͡sĩ3h nɯ̃1ʔ
ne3h si3h uta3 4 ɡutsĩ3hĩ nɯ̃1ʔ
PL él.PRO muy haber pelo todo

gachràˈ nej sij ni ûta rumì
ɡa1t͡ʂa1ʔ ne3h si3h niː2 u4t̪aː3 ru1miː1
ɡatʂa1ʔ ne3h si3h ni2 uta3 rumi1
amplio PL él.PRO y muy flojo

nej sij dadinˈ nigànj chre ni
ne3h si3h d̪a3d̪ĩ32ʔ ni1ɡã1h t͡ʂeː3 niː2
ne3h si3h dadĩ32ʔ niɡã1h tʂe3 ni2
PL él.PRO porque eterno vano y

man si atoj nej sij.
mãː2 siː3 a3t̪o32h ne3h si3h
2 si3 ato32h ne3h si3h
solamente PROG:dormir PL él.PRO

Pasaron los años y Ñanˈanj Rikîˈ creó a la “gente chango” pero estos eran mitad humanos y mitad animal; caminaban sobre sus cuatro patas y eran sumamente peludos y perezosos pues todo el tiempo se la pasaban durmiendo.

Years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created the “Monkey People”, but they were half human and half animal. They walked on all fours and they were fairly hairy and lazy because they spent all of their time sleeping.

26. Guiì guruhui giˈiaj guruguiˈ hianˈaan ni rihianj riˈianj sij sa yâ si ni rigï̂n nej sij nej. Huê nej guiì nan giˈiaj guruguiˈ guˈuaj a. Sani nun gaˈue dugumîn nej sij hianˈaan ni gaka kïj ï ni yuku giˈiaj nej sij. Hian niˈi nej guiì guruhui dàj garasun ni hianˈaan ni ûta sij nej sij ruhuâa sij.

Guiì guruhui giˈiaj guruguiˈ hianˈaan ni
ɡw31 ɡu3ɾu3wiː3 ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ j̃ã3ʔãː32 niː2
ɡwi31 ɡuruwi3 ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ jãʔã32 ni2
gente chango COM-hacer COM-aparecer fuego y

rihianj riˈianj sij sa si
riã32h ri4ʔj̃ã32h si3h saː32 ʃaː43 si3h
riã32h riʔja32h si3h sa32 ʃa43 si3h
cara cocer él.PRO REL COM:comer él.PRO

ni rigï̂n nej sij nej. Huê
niː2 ri3ɡɯ̃ː4 ne3h si3h ne3h weː4
ni2 riɡɯ̃4 ne3h si3h ne3h we4
y COM:calentar PL él.PRO también este

nej guiì nan giˈiaj guruguiˈ guˈuaj a.
ne3h ɡw31 nãː3 ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ɡu3ʔwa2ha
ne3h ɡwi31 3 ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ ɡuʔwa2ha
PL gente este COM-hacer COM-aparecer temazcal

Sani nun gaˈue dugumîn nej sij
sa3niː2 nũː3 ɡa3ʔweː3 du3ɡu3mĩː43 ne3h si3h
sani2 nũ3 ɡ-aʔwe3 duɡumĩ43 ne3h si3h
pero no COM-poder COM:cuidar PL él.PRO

hianˈaan ni gaka kïj ï ni yuku
j̃ã3ʔãː32 niː2 ɡa3kaː32 3hɯ niː2 ʃu3kuː3
jãʔã32 ni2 ɡ-aka32 3 ni2 ʃuku3
fuego y COM-quemar monte y animal

giˈiaj nej sij. Hian niˈi nej
ɡi3ʔja3h ne3h si3h j̃ãː32 ni3ʔiː3 ne3h
ɡi-ʔja3h ne3h si3h 32 niʔi3 ne3h
COM-hacer PL él.PRO como PROG:saber PL

guiì guruhui dàj garasun nij hianˈaan
ɡw31 ɡu3ɾu3wiː3 d̪a1h ɡa3ɾa3sũː3 ni3h j̃ã3ʔã32
ɡwi31 ɡuruwi3 da1h ɡ-arasũ3 ni3h jãʔã32
gente chango como COM-utilizar ellos fuego

ni ûta sij nej sij ruhuâa
niː2 u4t̪aː3 si3h ne3h si3h ru3waː43
ni2 uta3 si3h ne3h si3h ruwa43
y muy él.PRO PL él.PRO adentro

sij.
si3h
si3h
él.PRO 21

La “gente chango” hizo surgir el fuego y lo utilizaron para cocer comida y para calentarse. Esta gente también construyó el primer temazcal. Pero no pudieron cuidar el fuego y quemaron los montes y los animales. Por conocer el fuego esta gente era muy soberbia.

The “Monkey People” invented fire and they used it to cook their food and to keep warm. Those people also built the first temazcal. But they were careless with fire and they burned up the mountains and animals. Since they knew all about fire, they were very prideful and arrogant.

27. ˈNgò gui ni naraˈuiˈ daranˈ nej yuku ganani rihian hianˈaan ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuku rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ nej guiì guruhui. ˈNgò gui dan ni gaka daranˈ nej guruhui giˈiaj hianˈaan ni man namii ngà nneè kú nej si ginaj riki hioˈóo. Danaj gahuin ni ganahuij aˈngô yiˈnïn guiì guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ.

ˈNgò gui ni naraˈuiˈ daranˈ nej
ʔŋɡoː1 ɡw3 niː2 na3ɾa3ʔwi3ʔ d̪a3ɾã3ʔ ne3h
ʔnɡo1 ɡwi3 ni2 naraʔwi3ʔ darã3ʔ ne3h
uno día y COM:juntarse todo PL

yuku ganani rihian hianˈaan ni ganˈanj
ʃu3kuː3 ɡa3na3niː32 ri3ãː32 j̃ã3ʔãː32 niː2 ɡã3ʔã32h
ʃuku3 ɡa-nani32 riã32 jãʔã32 ni2 ɡ-ãʔã32h
animal COM-escapar cara lumbre y COM-ir

gaˈmii gakïnˈ nej yuku rihian Hianˈanj
ɡa3ʔmiː32 ɡa3kɯ̃3ʔ ne3h ʃu3kuː3 ri3ãː32 j̃ã3ʔã32h
ɡ-aʔmi32 ɡakɯ̃3ʔ ne3h ʃuku3 riã32 jãʔã2h
COM-hablar delito PL animal cara dios

Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej
ri3ki4ʔ niː2 ɡa3t͡ʃĩː45 ni3ʔja2h ne3h
riki4ʔ ni2 ɡ-atʃĩ45 niʔja2h ne3h
supremo y COM-pedir merecimiento PL

yuj dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ nej guiì
ʃu3h d̪a3ɡa3wi3ʔ j̃ã3ʔã32h rᶾi3ki4ʔ ne3h ɡw31
ʃu3h daɡawi3ʔ jãʔã32h riki4ʔ ne3h ɡwi31
animal.PRO COM:matar dios supremo PL gente

guruhui. ˈNgò gui dan ni gaka
ɡu3ɾu3wiː3 ʔŋɡoː1 ɡw3 d̪ãː3 niː2 ɡa3kaː32
ɡuruwi3 ʔnɡo1 ɡwi3 3 ni2 ɡ-akaː32
chango uno día ese y COM-quemar

daranˈ nej guruhui giˈiaj hianˈaan ni
d̪a3ɾã3ʔ ne3h ɡu3ɾu3wiː3 ɡi3ʔja3h j̃ã3ʔãː32 niː2
darã3ʔ ne3h ɡuruwi3 ɡi-ʔja3h jãʔã32 ni2
todo PL chango COM-hacer fuego y

man namii ngà nneè nej
mãː2 na3miː32 ŋɡaː1 nːeː31 kuː35 ne3h
2 nami32 nɡa1 nːe31 ku35 ne3h
haber grasa con carne hueso PL

sij ginaj riki hioˈóo. Danaj gahuin
si3h ɡi3na3h ri3kiː3 jo3ʔoː53 d̪a3na3h ɡa3wĩː3
si3h ɡi-na3h riki3 joʔo53 dana3h ɡa-wĩ3
él.PRO COM-quedar barriga tierra así COM-ser

ni ganahuij aˈngô yiˈnïn guiì guruguiˈ
niː2 ɡa3na3wi3h a3ʔnɡoː4 ʃi3ʔnɯ̃ː3 ɡw31 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ni2 ɡa-nawi3h aʔnɡo4 ʃiʔnɯ̃3 ɡwi31 ɡu-ruɡwi3ʔ
y COM-acabar otro grupo gente COM-aparecer

giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ.
ɡi3ʔja3h j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi-ʔja3h jãʔã32h riki4ʔ
COM-hacer dios supremo

Los pocos animales que se salvaron del fuego se presentaron ante Ñanˈanj Rikîˈ y le pidieron merecer para que exterminara a la “gente chango”. Un día la “gente chango” fue consumida por el fuego y únicamente quedaron sus huesos y su grasa enterrados. Así fue como se acabó otra generación de gente creada por Ñanˈanj Rikîˈ.

The few animals that saved themselves from the fire, appeared before Ñanˈanj Rikîˈ and they asked that the “Monkey People” be eliminated. One day the “Monkey People” were consumed by fire and only their bones and grease remained buried. It was in this way that another generation of people created by Ñanˈanj Rikîˈ ended.

28. Sani ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ giman guiì rihian yumiguiì daˈ gaˈue gudugumî nij daranˈ nej sa guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj an huê dan ni guruguiˈ ˈngò yiˈnïnˈ nej guiì yakan ni mmanj guˈnàj guiì mmî. Ni mmî ruhuaj gataj “Guiì nun niˈi daˈngaˈ hianˈanj giˈiaj guruguiˈ nij”.

Sani ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ giman guiì
sa3niː2 ru3waː43 j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ ɡi3mãː2 ɡw313
sani2 ruwa43 jãʔã32h riki4ʔ ɡi-mã2 ɡwi313
pero adentro dios supremo COM-haber gente

rihian yumiguiì daˈ gaˈue gudugumî nij
ri3ãː32 ʃu3mi32ɡwiː31 da3ʔ ɡa2ʔweː3 ɡu3d̪u3ɡu3miː4 ni3h
riã32 ʃumi-ɡwi31 da3ʔ ɡ-a2ʔwe3 ɡu-duɡumi4 ni3h
cara esfera-gente para.que COM-poder COM-cuidar ellos

daranˈ nej sa guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj an
d̪a3ɾã3ʔ ne3h saː32 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ɡi3ʔja3h j̃ã3ʔã2hã
darã3ʔ ne3h sa32 ɡu-ruɡwi3ʔ ɡi-ʔja3h jãʔã2
todo PL REL COM-aparecer COM-hacer dios

huêdan ni guruguiˈ ˈngò yiˈnïnˈ nej guiì
weː4 d̪ãː3 niː2 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ʔŋɡoː1 ʃi3ʔnɯ̃ː2 ne3h ɡw31
we43 ni2 ɡu-ruɡwi3ʔ ʔnɡo1 ʃiʔnɯ̃2 ne3h ɡwi31
entonces COM-aparecer uno grupo PL gente

yakan ni mmanj guˈnàj guiì mmî.
ʃa2kãː2 niː2 mːãː3h ɡu1ʔna1h ɡw31 mːiː4
ʃakã2 ni2 mːã3h ɡuʔna1h ɡwi31 mːi4
alto y grueso PROG:llamar gente primitivo 22

Ni mmî ruhuaj gataj “Guiì nun
niː2 mːiː4 ru3wa43h ɡa3t̪a3h ɡw31 nũː3
ni2 mːi4 ruwa43h ɡa-ta3h ɡwi31 nũ3
y primitivo adentro COM-decir gente no

niˈi daˈngaˈ hianˈanj giˈiaj guruguiˈ nij”.
ni3ʔiː3 d̪a3ʔŋɡa3ʔ j̃ã3ʔã32h ɡi3ʔja3h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ni3h
niʔi3 daʔnɡa3ʔ jãʔã32h ɡi-ʔja3h ɡu-ruɡwi3ʔ ni3h
PROG:ver PROG:enterarse dios COM-make COM-aparecer ellos.

Pero Ñanˈanj Rikîˈ quiso que hubiera gente en el mundo para que cuidaran todo lo que él creó, por eso apareció un grupo de gente alta y fuerte llamada “mmî”. Mmî quiere decir “Gente que no conoce a su creador”.

But Ñanˈanj Rikîˈ wanted there to be people in the world so that they could take care of everything he created, for that reason a group of very tall and strong people called “mmî-Primitives” appeared. Mmî means “People who do not recognize their creator.”

29. Mmî ni daˈnga rôˈ hua guiì man diu hiiaj gâ nij sani, man sij ûta yakan nej sij ni hua daˈaj nej sij unukuaj nne ˈngò min hioˈo rihian yumiguiì. Kuej e ni yuku yâ nej sij diu dan ni nitaj si manj gaˈ.

Mmî ni daˈnga rôˈ hua guiì
mːiː4 niː2 d̪a3ʔŋɡaː3 ro4ʔ waː2 ɡw31
mːi4 ni2 daʔnɡa3 ro4ʔ wa2 ɡwi31
primitivo y PROG:parecer PROG:ser gente

man diu hiiaj nij sani,
mãː2 d̪i43 jːa13h ɡaː43 ni3h sa3niː2
2 diu3 jːa13h ɡa43 ni3h sani2
haber tiempo ahora COM:ir ellos pero

man sij ûta yakan nej sij
mãː2 si3h u4t̪aː3 ʃa2kãː2 ne3h si3h
2 si3h uta3 ʃakã2 ne3h si3h
haber ellos.PRO muy alto PL él.PRO

ni hua daˈaj nej sij
niː2 waː2 d̪a̰2ʔa̰2h ne3h si3h
ni2 wa2 daʔa2h ne3h si3h
y PROG:estar mitad PL él.PRO

unukuaj nne ˈngò mîn hioˈo
u3nu3kwa3h nːeː3 ʔŋɡoː1 mĩː4 jo3ʔo
unukwa3h nːe3 ʔnɡo1 mĩ4 jo3ʔo
PROG:aguantar PROG:estar.sentado uno mil año

rihian yumiguiì. Kuej e ni yuku
r̥ᶴi3ã32 ʃu3mi32ɡw31 kwe3he niː2 ʃu3kuː3
riã32 ʃumi-ɡwi31 kwe3he ni2 ʃuku3
cara esfera-gente quelite y animal

nej sij diu dan
ʃaː43 ne3h si3h d̪i43 dãː3
ʃa43 ne3h si3h diu3 3
COM:comer PL él.PRO tiempo ese

ni nitaj si manj gaˈ.
niː2 ni3t̪a32h siː323h ɡa2ʔ
ni2 nita32h si323h ɡa2ʔ
y no.haber ya

Los mmî era gente físicamente muy parecida a la de ahora sólo que muy altos; algunos lograban vivir hasta mil años. Comían animales y quelites que ahora ya no existen.

The Primitives were physically similar to the people of today except that they were really tall. Some managed to live up to a thousand years. They used to eat animals and green plants that no longer exist today.

30. Nga diu giman mmî guruguiˈ gui ngà ahuii. Nga guruguiˈ gui ni ûta guyuˈui nej mmî dadinˈ diu gane nej sij ni man ahuii ngà atïˈï giniˈi nej sij, gunâj nej sij ni giyiˈij huì nej sij ruhuâa huuej e ni hiuˈuj ˈhiúun yiˈi dan diu nêˈ nan ni hua nanj man kú mmî ruhuâa nej huuej e.

Nga diu giman mmî guruguiˈ
ŋɡaː13 d̪i43 ɡi3mãː2 mːĩː4 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
nɡa13 diu3 ɡi-mã2 mːĩ4 ɡu-ruɡwi3ʔ
cuando tiempo COM-haber primitivo COM-aparecer

gui ngà ahuii.
ɡw3 ŋɡaː1 awiː32
ɡwi3 nɡa1 awi32
sol con luna

Nga guruguiˈ gui ni ûta guyuˈui
ŋɡaː13 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ɡw3 niː2 u4t̪aː3 ɡu3ʃu3ʔwi:32
nɡa13 ɡu-ruɡwi3ʔ ɡwi3 ni2 uta3 ɡu-ʃuʔwi32
cuando COM-aparecer sol y muy COM-espantar

nej mmî dadinˈ diu gane nej
ne3h mːiː4 d̪a3d̪ĩ32ʔ d̪i43 ɡa3neː3 ne3h
ne3h mːĩ4 dadĩ32ʔ diu3 ɡa-ne3 ne3h
PL primitivo porque tiempo COM-estar PL

sij ni man ahuii ngà atïˈï
si3h niː2 mãː23 a3wiː32 ŋɡaː1 a3t̪ɯɯ
si3h ni2 23 awi32 nɡa1 atɯ3ʔɯ
él.PRO y nada luna con estrella

giniˈi nej sij, gunâj nej sij
ɡi3ni3ʔiː3 ne3h si3h ɡu3na4h ne3h si3h
ɡi-niʔi3 ne3h si3h ɡ-una4h ne3h si3h
COM-ver PL él.PRO COM-quedar PL él.PRO

ni giyiˈij huì nej sij ruhuâa
niː2 ɡi3ʃi3ʔi3h wːiː1 ne3h si3h r̥ᶴu3waː43
ni2 ɡi-ʃiʔih wːi1 ne3h si3h ruwa43
y COM-meter escondido PL él.PRO adentro

huuej e ni hiuˈuj ˈhiúun yiˈi dan
wːe3he niː2 ju3ʔu2h ʔj̃ũ53 ʃii d̪ãː3
wːe3he ni2 juʔu2h ʔjũ53 ʃiʔi2 dã3
cueva y pozo cráter por.eso ese

diu nêˈ nan ni hua nanj
d̪i43 ne4ʔ nãː3 niː2 waː232h
diu3 ne4ʔ 3 ni2 wa232h
tiempo nosotros.INCL este y todavía

man mmî ruhuâa nej huuej e.
mãː2 kuː35 mːiː4 ru3waː43 ne3h wːe3he
2 ku35 mːi4 ruwa43 ne3h wːe3he
haber hueso primitivo adentro PL cueva

En el tiempo de los mmî surgió el sol y la luna. Cuando el sol surgió los mmî se asustaron mucho ya que en su tiempo sólo conocían la luna y las estrellas; corrieron y se escondieron en los cráteres y cuevas por eso es que en la actualidad todavía hay huesos de los mmî en las cuevas.

In the time of the primitives, the sun and the moon appeared. When the sun appeared, the primitives were very afraid because in their times, they only knew the moon and the stars; they ran and hid themselves in the craters and caves and for this reason, there are bones of the primitives in the caves.

31. Hua daˈaj nej mmî gunukuaj gane nga guruguiˈ gui dadinˈ guˈiûn nej sij giniˈi nej sij duˈuej gui ni giyiˈnanj nej sij rihian yumiguiì.

Hua daˈaj nej mmî gunukuaj gane
waː2 d̪a2ʔa2h ne3h mːiː4 ɡu3nu3kwa32h ɡa3neː3
wa2 daʔa2h ne3h mːi4 ɡu-nukwa32h ɡa-ne3
PROG:hay mitad PL primitivo COM-aguantar COM-esta

nga guruguiˈ gui dadinˈ guˈiun
ŋɡaː13 ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ɡw3 d̪a3d̪ĩ32ʔ ɡu3ʔj̃ũː43
nɡa13 ɡu-ruɡwi3ʔ ɡwi3 dadĩ32ʔ ɡu-ʔjũː43
cuando COM-aparecer sol porque COM-acostumbrar

nej sij giniˈi nej sij duˈuej
ne3h si3h ɡi3ni3ʔiː3 ne3h si3h d̪u3ʔwe32h
ne3h si3h ɡi-niʔi3 ne3h si3h du-ʔwe32h
PL él.PRO COM-ver PL él.PRO POSS-hilo

gui ni giyiˈnanj nej sij
ɡw3 niː2 ɡi3ʃi3ʔnã32h ne3h si3h
ɡwi3 ni2 ɡi-ʃiʔnã32h ne3h si3h
sol y COM-abundar PL él.PRO

rihian yumiguiì.
riãː32 ʃu3mi32ɡw31
riã32 ʃumi-ɡwi31
cara esfera-gente

Algunos mmî lograron sobrevivir acostumbrándose a la luz del sol y volvieron a reproducirse en el mundo.

Some of the primitives managed to survive becoming accustomed to the light of the sun and they repopulated the earth once again.

32. Nej mmî ni yâ nej sij chruj ahiu ra chrun, yâ nej sij kuej e ni nneè yuku sani hué dan hua ni ˈnaˈ ganahuij nej yuku yâ nej mmî. Ganaraˈuiˈ nej yuj ni gaˈmii gakïnˈ hiûn nej yuj rihian Hianˈanj Rikîˈ, ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj ganayumàn Nnee Hianˈanj an ganarán nïˈï̀nj daˈ hua gè rihian hioˈóo ni gahuiˈ nej mmî.

Nej mmî ni yâ nej sij
ne3h mːiː4 niː2 ʃaː43 ne3h si3h
ne3h mːi4 ni2 ʃa43 ne3h si3h
PL primitivo y COM:comer PL él.PRO

chruj ahiu ra chrun, yâ
t͡ʂũ3h a3juː3 rᶾaː32 t͡ʂũː3 ʃaː43
tʂu3h aju3 ra32 tʂũ3 ʃa43
fruto PROG:caer cabeza árbol COM:comer

nej sij kuej e ni nneè yuku
ne3h si3h kwe3he niː2 nːeː31 ʃu3kuː3
ne3h si3h kwe3he ni2 nːe31 ʃuku3
PL él.PRO quelite y carne animal

sani hué dan hua ni ˈnaˈ
sa3niː2 weː35 d̪ãː3 waː2 niː2 ʔna3ʔ
sani2 we35 dã3 wa2 ni2 ʔna3ʔ
pero también ese PROG:ser y PROG:venir

ganahuij nej yuku nej mmî.
ɡa3na3wi3h ne3h ʃu3kuː3 ʃaː43 ne3h mːiː4
ɡa-nawi3h ne3h ʃuku3 ʃa43 ne3h mːi4
COM-acabar PL animal COM:comer PL primitivo

Ganaraˈuiˈ nej yuh ni gaˈmii gakïnˈ
ɡa3na3ɾa3ʔwi3ʔ ne3h ʃu3h niː2 ɡa3ʔmiː32 ɡa3kɯ̃3ʔ
ɡa-naraʔwi3ʔ ne3h ʃu3h ni2 ɡ-aʔmi32 ɡakɯ̃3
COM-juntar PL animal.PRO y COM-hablar delito

hiûn nej yuh rihian Hianˈanj Rikîˈ,
j̃ũː4 ne3h ʃu3h ri3ãː32 j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ
jũ4 ne3h ʃu3h riã32 jãʔã32h riki4ʔ
otra.vez PL animal.PRO cara dios supremo

ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj ganayumàn
niː2 j̃ã3ʔã32h r̥ᶴi3ki4ʔ ɡi3ʔja3h ɡa3na3ʃu3mãː1
ni2 jãʔã32h riki4ʔ ɡi-ʔja3h ɡa-naʃumã1
y dios supremo COM-hacer COM-ponerse.en.pie

Nnee Hianˈanj an ganarán nïˈï̀nj daˈ hua
nːeː32 j̃ã3ʔã2hã ɡa3na3ɾãː35 3ʔɯ̃1h d̪a3ʔ waː2
nːe32 jãʔã2 ɡ-anarã35 3ʔɯ̃1h da3ʔ wa2
agua dios COM-tapar todo como PROG:ser

rihian hioˈóo ni gahuiˈ nej
ɡeː1 ri3ãː32 jo3ʔoː53 niː2 ɡa3wi3ʔ ne3h
ɡe1 riã32 joʔo53 ni2 ɡ-awi3ʔ ne3h
solamente cara tierra y COM-morir PL

mmî.
mːiː4
mːi4
primitivo

Los mmî se alimentaron de los frutos de los árboles, de quelites y de animales pero llegó un tiempo en que estaban acabando con todo y una vez más los animales se quejaron ante Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ hizo subir al mar hasta cubrir con agua la faz de la tierra y los mmî murieron ahogados.

The primitives ate fruit from the trees, green plants and animals, but with time, they finished off everything. So once again, the animals complained to Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ made the sea levels rise covering the face of the earth and the primitives died by drowning.

33. Sani nun gaˈuej Hianˈanj an gahuiˈ daranˈ nej mmî ni ganani ˈngò neˈej naˈuu ngà ˈngò neˈej yanà dadinˈ gutaj ra Kïj Sa Gata. Kïj nan ni diu hiiaj guˈnaj Kïj Sigatanj.

Sani nun gaˈuej Hianˈanj an gahuiˈ daranˈ
sa3niː2 nũː3 ɡa3ʔwe3h j̃ã3ʔã2hã ɡa3wi3ʔ d̪a3ɾã3ʔ
sani2 nũ3 ɡ-aʔwe3h jãʔã2 ɡ-awi3ʔ darã3ʔ
pero no COM-querer dios COM-morir todo

nej mmî ni ganani ˈngò neˈej
ne3h mːiː4 niː2 ɡa3na3niː3 ŋɡoː1 ne3ʔe3h
ne3h mːi4 ni2 ɡa-nani3 nɡo1 neʔe3h
PL primitivo y COM-poner uno nene

naˈuu ngà ˈngò neˈej yanà dadinˈ
na3ʔuː23 ŋɡaː1 ŋɡoː1 ne3ʔe3h ʃa3naː1 d̪a3d̪ĩ32ʔ
naʔu23 nɡa1 nɡo1 neʔe3h ʃana1 dadĩ32ʔ
hombre con uno nene mujer porque

gutaj ra Kïj Sa Gata. Kïj nan
ɡu3t̪a3h r̥ᶴaː32 3h saː32 ɡa3t̪aː32 3h nãː3
ɡ-uta3h ra32 3h sa32 ɡata32 3h 3
COM-poner cabeza Montaña que Carga monte este

ni diu hiiaj guˈnah Kïj Sigatanj.
niː2 d̪i43 jːa13h ɡu3ʔna3h 3h si3ɡa33h
ni2 diu3 jːa13h ɡuʔna3h 3h siɡatã3h
y tiempo ahora PROG:llamarse Cerro de Zarzamora

Pero no quiso que se perdiera la raza de los mmî y salvó un niño y una niña poniéndolos en la cima de la montaña “Kïj Sa Gata” (La Montaña que Cargó). Esta montaña en la actualidad se llama Kïj Sigatanj.

But that did not mean that the primitive race ended. Ñanˈanj Rikîˈ saved a boy and a girl and he put them on the peak of the mountain “Kïj Sa Gata” (The Mountain that Carried). That mountain is called Kïj Sigatanj (Cerro de Zarzamora) today.

34. Nataˈ nej yîˈ sisi guiì man diu hiiaj huin daˈní nej neˈej gitá ra Kïj Sa Gata. Nga giyiˈnanj daˈní nej neˈej nan ni gayaˈnï̀n ni ganˈanj nij nèˈ gachráˈ rihian yumiguiì.

Nataˈ nej yîˈ sisi guiì man
na3t̪a32ʔ ne3h ʃi4ʔ si3siː2 ɡw31 mãː2
nata32ʔ ne3h ʃi4ʔ sisi2 ɡwi31 2
PROG:platicar PL abuelo que gente hay

diu hiiaj huin daˈní nej neˈej
d̪i43 jːa13h wĩː3 d̪a3ʔniː35 ne3h ne3ʔe3h
diu3 jːa13h wĩ3 daʔni35 ne3h neʔe3h
tiempo ahora PROG:ser hijo PL nene

gitá ra Kïj Sa Gata. Nga giyiˈnanj
ɡit̪aː35 raː32 3h saː3 ɡa3t̪aː3 ŋɡaː13 ɡi3ʃi3ʔnã32h
ɡi-ta35 ra32 3h sa3 ɡata3 nɡa13 ɡi-ʃiʔnã32h
COM-estar cabeza Montaña que Carga cuando COM-abundar

daˈní nej neˈej nan ni gayaˈnï̀n
d̪a3ʔniː35 ne3h ne3ʔe3h nãː3 niː2 ɡa3ʃa3ʔnɯ̃ː1
daʔni35 ne3h neʔe3h 3 ni2 ɡa-ʃaʔnɯ̃1
hijo PL nene ese y COM-esparcir

ni ganˈanj nij nèˈ gachraˈ rihian
niː2 ɡã3ʔã32h ni3h ne1ʔ ɡa3t͡ʂa3ʔ ri3ãː32
ni2 ɡ-ãʔã32h ni3h ne1ʔ ɡatʂa3ʔ riã32
y COM-ir ellos por.todo.lo.ancho cara

yumiguiì.
ʃu3mi32ɡw31
ʃumi-ɡwi31
esfera-gente

Cuentan los abuelos que la gente que vive en la actualidad son los hijos de los nenes que estuvieron en “La Montaña que Cargó. Cuando los hijos de estos nenes se reprodujeron se esparcieron por todo lo ancho del “Mundo-gente”. Así es como fue creado el “Mundo-gente” la raza humana que conocemos en la actualidad.

Our ancestors tell us that the people who live today are the children of the boy and the girl that were on the “Mountain that carried.” When those children reproduced, they spread out through the entire world. This is how the people of the world were created and the human race that we know today.

Referencias

  1. (). “Itunyoso Trique”. Journal of the International Phonetic Association 40(2), 227-238.doi:10.1017/S0025100310000034
  2. (). “The phonetics of fortis and lenis consonants in Itunyoso Trique”. International Journal of American Linguistics 78(2), 239-272.
  3. (). . . Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. . Palancar, Enrique L. y Jean Léo Léonard, editores
  4. , , , .. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology - Department of Linguistics.
  5. (). “Ruhuâ ruˈman hioˈóo gatsii ‘In the Hole of White Dirt’ Legend in Chicahuaxtla Triqui”. International Journal of American Linguistics 2, 1-32.
  6. , , (). “Chicahuaxtla Triqui”. Journal of the International Phonetic Association 1-15.doi:10.1017/S0025100315000389
  7. , , (). “Notes from the Field: Chicahuaxtla Triqui Digital Wordlist and Preliminary Observations”. Language Documentation and Conservation 6, 208-236.
  8. , , , , , (). . , Lenguas de México, 20. México D. F.: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes / Dirección General de Culturas Populares (CONACULTA). .
  9. (). . , Serie de Vocabularios Indígenas Mariano Silva y Aceves, núm. 20. México D.F.: Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano. .
  10. .. Austin, Texas. Center for Indigenous Languages of Latin America Conference, University of Texas at Austin (UT-Austin).
  11. .. Yale Department of Linguistics. http://ling.yale.edu/sites/default/files/files/ssmca-proceedings/papers/Hernandez-2014-Triqui-SSMCA.pdf (accessed )
  12. Comunicación personal (31 octubre)
  13. (). . , Summer Institute of Linguistics Publications in Linguistics 54. Dallas: Summer Institute of Linguistics. . W.R. Merrifield, editor
  14. “The phonology and morphology of tone and laryngeals in Copala Trique” doctoral http://barbaraelenahollenbach.com/PDFs/HollDiss84.pdf (accessed ) thesis
  15. (). . . Ciudad de México: Instituto Lingüístico de Verano. . https://www.sil.org/resources/archives/35332 (accessed )
  16. (). . Diccionario triqui-español y español-triqui: Triqui de San Juan Copala. http://barbaraelenahollenbach.com/Posted.htm (accessed )
  17. , (). . . México, D.F.: Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas. .
  18. , , (). . (Nineteenth). Dallas, Texas: SIL International. . Online version: http://www.ethnologue.com (accessed )
  19. (). “Five Phonemic Pitch Levels in Trique”. Acta Linguistica 7, 62-81.
  20. (). Proto-Mixtecan. International Journal of American Linguistics 23(4)Publicación 5, Indiana Research Center in Anthropology, Folklore, and Linguistics
  21. (). “Trique Tone Morphemics”. Anthropological Linguistics 4, 5-42.
  22. (). “Extra Harmonic Vowel in Chicahuaxtla Trique”. Kansas Working Papers in Linguistics 30, 205-211. https://kuscholarworks.ku.edu/handle/1808/3916 (accessed )
  23. (). . . Oaxaca, Oaxaca, México: El Instituto Estatal de Educación para Adultos de Oaxaca. .
  24. (). . . México: Vidaziel Impresiones - Nej yumanˈ aˈmin Nânj Nïˈïn (Los Pueblos Triquis A.C.). .
Esta investigación fue patrocinada en parte por The Charles T. Mcdowell Center for Critical Languages and Area Studies y por La Facultad de Artes Liberales de la Universidad de Texas en Arlington. Quiero agradecer a mis consultores, especialmente al profesor Fausto Sandoval Cruz y Pablo Hernández Cruz, cuya generosidad, paciencia y apoyo han hecho posible este proyecto. También me gustaría agradecer a los dictaminadores anónimos por sus recomendaciones y sugerencias. Los siguientes estudiantes participaron en esta investigación: Rosa Téllez y Erica Dagar.
La grabación digital de esta leyenda se encuentra en: https://www.ailla.utexas.org/islandora/object/ailla:263127
Concepción Itunyoso ubicado en el mapa antes se llamaba Santa María Concepción.
Existen otros sistemas de ortografía alternativos que son promovidos activamente por algunos maestros, líderes de las aldeas y entusiastas de la lengua nativa, tanto dentro de la comunidad, como en las escuelas y en entornos en línea. Además de las convenciones ortográficas que se describen aquí, se destacarán las prácticas de ortografía alternativas cuando sea necesario.
Los sistemas de escritura alternativos actualmente en uso marcan solamente tres registros tonales. Los tonos altos a extra altos están indicados con un acento agudo ( ´ ); los tonos medios no se marcan, mientras que los tonos bajos a muy bajos se marcan con un acento grave ( ` ).
Hernández Mendoza (comunicación personal, octubre 2019) opina que la distinción entre x y xx en el diccionario de Good (1979) puede representar una diferencia en la duración de articulación, o sea, un contraste fortis-lenis, en vez de reflejar un contraste de sonoridad. Sin embargo, Elliott (2017) mantiene que los contrastes fortis-lenis en el triqui de Chicahuaxtla se limitan a sonorantes solamente.
‘Quelite’ es un término que se usa para referirse a hierbas silvestres comestibles de follaje verde.
Le agradezco a uno de los dictaminadores por señalar que hay algunos hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla que pronuncian la palabra yumiguiì [ʃu3mi3ɡwiː13] como [ʃu3mi32+ɡwiː313].
La posesión de animales difiere un poco de las otras estructuras de sustantivos genitivos en el triqui de Chicahuaxtla. Para indicar la posesión de animales, se requiere el morfema libre /dã/ antes del animal. Por ejemplo: /ʃue3/ ‘perro’ > /dã35=t ʃue3/ ‘POSS=2FAM perro’ o ‘tu perro’, o /dã4 si3h ʃue3/ ‘POSS él perro’ o ‘el perro de él’. La palabra /dã4/, cuando se usa sin nombrar un animal específico, se traduce como ‘mi animal’, etcétera.
Algunos sustantivos en el triqui de Chicahuaxtla tienen formas genitivas derivadas del español, por ejemplo, /ju3hu/ ‘lugar’ que cambia a /si32 luɡa3=t/ ‘poss lugar=2FAM - tu lugar’ de la palabra española ‘lugar’ ‘lugar’.
Los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla se refieren a su idioma como Nânj nï’ïn /nãh4 nɯʔɯ̃/, ‘la lengua completa’. La comunidad indígena de San Andrés Chicahuaxtla no tiene una palabra que usen para referirse a sí mismos de manera colectiva (Lewin Fischer y F. Sandoval Cruz, 2007: 13); sin embargo, pueden referirse a sí mismos como Guì a’mii Nânj nï’ïn o ‘la gente que habla la lengua completa’. Los hablantes nativos se refieren a las otras variantes de triqui como Xnánj Nuˈ en Copala, A Stnáj Niˈ en Itunyoso, o Tnanj Ni’inj en Santo Domingo del Estado (Lewin Fischer y F. Sandoval Cruz, 2007: 14).
Hay algunos hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla que pronuncian /aʔmi32/ como [a3ʔmĩː32].
La transcripción fonética representa el proceso de elisión, lo cual no se discute aquí.
La transcripción fonética representa elisión en la pronunciación de si-yugui ‘su nombre’.
Erosión de la tierra por agua.
Kïj Anej e [kɯ3h a3ne1he] se refiere a Concepción Itunyoso.
Kïj Ruku se refiere a una montaña que se encuentra en Santo Domingo.
Lugar en pueblo de Yukunicoco.
La transcripción fonética aquí representa la elisión o eliminación de varios sonidos en la pronunciación de esta palabra.
La forma base o la raíz de /ɡ-ã35/ es /wa4h/ ‘escarbar’.
La expresión /u4ta3 si3h ne3h si3h ru3wa43 si3h/ significa que la “gente chango” se creía mucho por saber usar el fuego.
Primitivo en este contexto quiere decir “él que no se bautiza”.

Abreviaturas

1

primera persona

2

segunda persona

3

tercera persona

COM

completivo

EXCL

exclusivo

FAM

familiar

FEM

femenino

INCL

inclusivo

PL

plural

POSS

posesivo

POT

potencial

PREF

prefijo

PRO

pronombre

PROG

progresivo

REL

relativo

SG

singular

T

tono