triqui de Chicahuaxtla otomangue tono aspecto texto oral leyendas
Contenido principal del artículo
A. Raymond Elliott
University of Texas at Arlington
Pablo Hernández Cruz
Poblador de San Andrés Chicahuaxtla
Fausto Sandoval Cruz
Hablante de triqui de Chicahuaxtla
Resumen
El triqui de Chicahuaxtla es una lengua otomangue que se habla en San Andrés Chicahuaxtla y en varias comunidades vecinas ubicadas en el estado de Oaxaca, México. Hay otras dos variantes de triqui. Una que se habla en San Juan Copala y la otra en San Martín Itunyoso. El texto oral es una leyenda titulada Dàj guruguiˈ yumiguiì /da1h ɡuruɡwi3ʔ ʃumiɡwiː313/ ‘De como apareció la gente del mundo’ y es una recopilación de varias leyendas sobre las deidades de los triquis y la creación de la raza humana que conocemos hoy en día. En este manuscrito, se presenta un mapa de la región Triqui, una descripción general de la lengua triqui de Chicahuaxtla, sus consonantes y vocales, tonos, información sobre los sistemas ortográficos actuales en uso y un esbozo gramatical. El artículo incluye una representación ortográfica de la leyenda con una transcripción amplia y estrecha del texto utilizando el Alfabeto Fonético Internacional (AFI) junto con una traducción libre en español e inglés.
Descargas
Mentions
Wikipedia - References: 2
Métricas
Vistas del PDF
313
| |
Vistas del HTML
25
|
Vistas de otros formatos
845
|
Wikipedia
7
Detalles del artículo
Cómo citar
Elliott, A. R., Hernández Cruz, P., & Sandoval Cruz, F. (2020). Dàj guruguiˈ yumiguiì ‘de como apareció la gente del mundo’: leyenda en triqui de Chicahuaxtla. Tlalocan, 25, 147-212. https://doi.org/10.19130/iifl.tlalocan.2020.502
DiCanio, Christian T. 2010. “Itunyoso Trique”, Journal of the International Phonetic Association 40 (2): 227–38. doi:10.1017/S0025100310000034.
DiCanio, Christian T. 2012. “The phonetics of fortis and lenis consonants in Itunyoso Trique”, International Journal of American Linguistics 78 (2). 239-272.
DiCanio, Christian T. 2016. “Abstract and concrete tonal classes in Itunyoso Triqui person morphology”, en Tone and Inflection, New Facts and New Perspectives, Palancar, Enrique L. y Jean Léo Léonard, editores. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton.
Edmondson, Jerold A., Robert E. Longacre , A. Raymond Elliott, y Felipe Santiago Rojas. 2012. “Tone-laryngeal morphology in Chicahuaxtla Triqui”. Ponencia presentada en el Taller sobre tonos: Teoría y Práctica. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology – Department of Linguistics.
Elliott, A. Raymond. 2017. “Ruhuâ ruˈman hioˈóo gatsii ‘In the Hole of White Dirt’ Legend in Chicahuaxtla Triqui”. International Journal of American Linguistics, mayo, 2: 1-32.
Elliott, A. Raymond, Jerold A. Edmondson, y Fausto Sandoval Cruz. 2016. “Chicahuaxtla Triqui”, Journal of the International Phonetic Association, febrero, 1–15. doi:10.1017/S0025100315000389.
Elliott, A. Raymond, Fulgencio Sandoval Cruz, y Felipe Santiago Rojas. 2012. “Notes from the Field: Chicahuaxtla Triqui Digital Wordlist and Preliminary Observations”, Language Documentation and Conservation. 6: 208–236.
Fernández, Artemio, Modesta López Reyes, Andrián Ortega Martínez, Felipa Paulina Ramírez Cruz, Marcos Sandoval, y Fausto Sandoval. 1998. Relatos triquis = Nato ne güendu yio. México, D. F. Consejo Nacional para
la Cultura y las Artes / Dirección General de Culturas Populares (CONACULTA). Lenguas de México, 20. ISBN 9701802357.
Good, Claude. 1978. Diccionario Triqui de Chicahuaxtla: Triqui - Castellano, Castellano – Triqui. Serie de Vocabularios Indígenas Mariano Silva y Aceves, núm. 20. México D.F.: Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano.
Hernández Mendoza, Fidel. 2013. “Tono y morfología de los verbos y sustantivos con posesión dependiente en el triqui de Chicahuaxtla”. Ponencia presentada en CILLA VI: Center for Indigenous Languages of Latin America Conference, University of Texas at Austin (UT-Austin), Austin, Texas.
Hernández Mendoza, Fidel. 2014. “Prominencia Silábica en el triqui de Chicahuaxtla”, en Proceedings of the Workshop on the Sound Systems of Mexico and Central America, Ryan Bennett, Rikker Dockum, Emily Gasser, Dolly Goldenberg, Ryan Kasak, y Patrick Patterson, editores. Yale Department of Linguistics. Publicación en línea accedida el 14 diciembre 2018. <http://ling.yale.edu/sites/default/files/files/ssmca-proceedings/
papers/Hernandez-2014-Triqui-SSMCA.pdf>
Hernández Mendoza, Fidel. 2017. “Tono y fonología segmental en el triqui de Chicahuaxtla”. Tesis doctoral, Universidad Nacional Autónoma de México. https://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/53726152/Tesis-HernandezFidel-062017-FINAL.pdf?AWSAcce ssKeyId=AKIAIWOWYYGZ2Y53UL3A&Expires=1559150778&Signature=35ilT e7JvIXrAC3zifX3zE8hGbI%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DTono_y_fonologia_segmental_en_el_triqui.pdf Accedido el 14 diciembre 2018.
Hernández Mendoza, Fidel. 2019. Comunicación personal (31 octubre).
Hollenbach , Barbara E. 1977. “Phonetic vs. Phonemic Correspondence in Two Trique Dialects”, Studies in Otomanguean Phonology, W.R. Merrifield, editor. Summer Institute of Linguistics Publications in Linguistics 54. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
Hollenbach , Barbara E. 1984. “The phonology and morphology of tone and laryngeals in Copala Trique”. Tesis doctoral, University of Arizona. http://barbaraelenahollenbach.com/PDFs/Holl-Diss84.pdf. Accedido el 14 diciembre 2018.
Hollenbach , Barbara E. 2008. Gramática popular del triqui de Copala. Ciudad de México: Instituto Lingüístico de Verano. https://www.sil.org/resources/archives/35332. Accedido en línea el 5
diciembre 2018.
Hollenbach , Barbara E. 2016. Diccionario triqui-español y español-triqui: Triqui de San Juan Copala. http://barbaraelenahollenbach.com/Posted.htm. Accedido en línea el 14 diciembre de 2018.
Lewin Fischer , Pedro, y Fausto Sandoval Cruz. 2007. Triquis: Pueblos Indígenas del México Contemporáneo. México, D.F.: Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas.
Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, y Charles D. Fennig (eds.). 2016. Ethnologue: Languages of the World, Nineteenth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com. Accedido en línea el 14 diciembre 2018.
Longacre, Robert. E. 1952. “Five Phonemic Pitch Levels in Trique”, Acta Linguistica 7: 62-81.
Longacre, Robert. E. 1957. Proto-Mixtecan. Publicación 5, Indiana Research Center in Anthropology, Folklore, and Linguistics. También en International Journal of American Linguistics 23.4, Parte III.
Longacre, Robert. E. 1959. “Trique Tone Morphemics”, Anthropological Linguistics (4) 5-42.
Matsuka wa, Kosuke. 2008. “Extra Harmonic Vowel in Chicahuaxtla Trique”, Kansas Working Papers in Linguistics 30: 205-211. Accedido el 14 diciembre 2018. https://kuscholarworks.ku.edu/handle/1808/3916.
Matsuka wa, Kosuke. 2009. “Tone Alternation Patterns for Potential Aspect in Chicahuaxtla Triqui”. Ponencia presentada en Conference on Indigenous Languages of Latin America-IV (CILLA) 2009.
CILLA_IV.pdf. Accedido en línea el 14 diciembre 2018.
Sandoval Cruz, Fausto. 2009. Nuevos horizontes Antología de cuentos y leyendas triquis: Cherej nakaa si nuguanˈ gui aˈmi nánj nïˈïn. Oaxaca, Oaxaca, México: El Instituto Estatal de Educación para Adultos de Oaxaca.
Santiago Rojas, Felipe. 2006. Leyendas Triqui de Chicahuaxtla, Putla Oaxaca, traducido al español. México: Vidaziel Impresiones - Nej yumanˈ aˈmin Nânj Nïˈïn (Los Pueblos Triquis A.C.).
El triqui de Chicahuaxtla es una lengua otomangue que se habla en San Andrés Chicahuaxtla y en otras comunidades vecinas ubicadas en el estado de Oaxaca, México. Hay otras dos variantes: una que se habla en San Juan Copala y la otra en San Martín Itunyoso. El texto que se presenta aquí es una leyenda titulada2Dàj guruguiˈ yumiguiì /da1h ɡuruɡwi3ʔ ʃumigwiː313/, ‘De como apareció la gente del mundo’. La leyenda fue escrita por primera vez por Pablo Hernández Cruz, un maestro jubilado de La Laguna Guadalupe y hablante nativo del triqui de Chicahuaxtla, y fue narrada por Fausto Sandoval Cruz, el maestro principal de la escuela primaria en Miguel Hidalgo Chicahuaxtla. En este manuscrito, se presenta un mapa de la región triqui, una descripción general del triqui de Chicahuaxtla, sus consonantes y vocales, tonos, información sobre las convenciones de ortografía actuales y sistemas ortográficos en uso. Se incluyen un esbozo gramatical de la lengua, una introducción a la estructura de las palabras e información sobre las sílabas interrumpidas por un sonido glotal, los verbos, el tono y el aspecto. El artículo incluye una representación ortográfica de la leyenda y una traducción libre junto con una transcripción amplia y estrecha del texto utilizando el Alfabeto Fonético Internacional (AFI). Los tonos se marcan utilizando superíndices que van desde un tono bajo de /1/ hasta un tono alto de /5/.
Características generales del triqui de Chicahuaxtla
La región triqui
Hay tres variantes de triqui -una que se habla en San Andrés Chicahuaxtla y otras dos que se hablan en San Martín Itunyoso (código ISO [trq]) (DiCanio, 2010, 2012, 2016) y en San Juan Copala (código ISO [trc]) (Hollenbach, 1977, 1984, 2008, 2016)-. Según las estimaciones más recientes (Ethnologue, Lewis et al., 2016), el triqui de Copala tiene aproximadamente 25 000 hablantes, seguida por el triqui de Chicahuaxtla con 4 060 hablantes y el triqui de Itunyoso que cuenta con aproximadamente 2 000 hablantes. Elliott (2017) señala que las cifras demográficas reportadas tanto para el triqui de Copala como para el de Itunyoso datan de 2007, mientras que las estimaciones más recientes para el triqui de Chicahuaxtla son del año 1983. Los triquis viven en la región noroeste del estado de Oaxaca, México. La figura 1 a continuación es un mapa de la región triqui que enumera las áreas principales donde se hablan las variantes de la lengua.
Figura 1: Región donde se hablan las tres variantes del triqui3
Consonantes en el triqui de Chicahuaxtla
El triqui de Chicahuaxtla cuenta con cuatro plosivos sordos /p t k kw/, cuatro plosivos sonoros / b d ɡ ɡw/, tres africados /ts tʃ tʂ/, cinco sibilantes /s z ʃ ʒ ʂ/, dos laríngeos /h ʔ/, dos plosivos prenasalizados /nd nɡ/, y diez consonantes sonorantes lenis-fortis /m mː n nː l lː j jː w wː/. En el triqui de Chicahuaxtla, los contrastes fonémicos lenis-fortis pueden consistir en contrastes en la duración de las consonantes, la sonoridad o la fuerza de articulación. Finalmente, la aproximante palatal sonora /j/ tiene un alófono [j̃] que se nasaliza antes de una vocal nasal, por ejemplo, hianˈanj an [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’ o hianˈaan [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego-lumbre’.
Vocales
El triqui de Chicahuaxtla tiene siete vocales orales /i e ə a o ɯ u/ y cuatro vocales nasales /ĩ ã ɯ̃ ũ/. [ẽ õ] ocurren solamente en formas morfológicamente derivadas con verbos, sustantivos poseídos, adjetivos predicados y preposiciones, por ejemplo: [duʔ4we2hẽː3] ‘él-ella vende’, [joː13õː3] ‘él-ella es rápido’ o [siː32 na3t̪õ22õː3] ‘plátano de él-ella’ (Elliott et al., 2016, 2017; Hernández Mendoza, 2013). La vocal central media /ə/ no es muy frecuente, pero se puede encontrar en palabras como [ə43] ‘¿qué?’, como una interjección, [jə3h] ‘piedra’ y [əʔə32 ʃio4ʔ] ‘hipo’. Tanto [ə] como [ɯ] se pronuncian como [e] y [u] en algunos dialectos vecinos. Esto ocurre mayormente con los hablantes más jóvenes de la lengua en San Andrés Chicahuaxtla. Las vocales contiguas siempre forman hiatos, salvo algunos préstamos del español tal como lo describe Elliott (2017). Las vocales largas al final de las palabras son fonéticas y no contrastan con las vocales cortas. Finalmente, las sílabas finales en el triqui de Chicahuaxtla pueden terminar en una vocal modal, nasal, aspirada o glotalizada o con una vocal interrumpida por un laríngeo, por ejemplo, /Vː/, /Ṽː/, /Vh/, /Vʔ/, /VʔV/, /VʔV/ y /VhV/ (véanse los ejemplos en la tabla 1).
Tono
Las variantes del triqui tienen sistemas tonales bastante diversos y complejos. DiCanio (2010: 234) documenta nueve tonos en el triqui de Itunyoso: cuatro tonos de nivel, tres tonos descendentes y dos tonos ascendentes, mientras que Hollenbach (1984) identifica 8 tonos contrastivos en el triqui de Copala. Good (1978) documenta por lo menos 10 tonos en el triqui de Chicahuaxtla, sin embargo, Longacre (1952) dice que puede haber hasta 19 o más.
El sistema tonal del triqui de Chicahuaxtla cuenta con un tono muy alto /5/ que siempre se realiza como un deslice (por ejemplo, /53/, /35/ y /353/); uno alto /4/, uno medio /3/, uno bajo /2/ y uno extra bajo /1/. Las palabras pueden terminar en uno o dos tonos o en secuencias de tres tonos seguidos. En el triqui de Chicahuaxtla el tono predeterminado es /3/ y generalmente no está marcado en sílabas no finales a menos que forme pares mínimos fonémicamente contrastivos, por ejemplo, [ʃi4luː3] ‘cuchillo’, [ʃi3luː3] ‘gato’ y [ʃi3luː53] ‘gusano’. Los contornos tonales aparecen solamente en sílaba final, por ejemplo, [ni3mãː43] ‘corazón - alma’, [ni3ʔj̃ã32h] ‘respetar’ o [nã3ʔã32h] ‘avisar’. Las palabras que terminan con secuencias de tres tonos siempre terminan con una vocal, por ejemplo [nːeː323] ‘agua’, [nːeː313] ‘carne’, [ru3neː323] ‘frijol’ y [ʃu3t͡ʃeː323] ‘gallina’ (Hernández Mendoza, 2017: 38).
En el triqui de Chicahuaxtla, las palabras que terminan con /ʔ/ o /h/ muestran menos combinaciones de tonos sencillos y complejos en comparación con los elementos léxicos que terminan con una vocal. Aunque el tono y la rima interactúan en el triqui de Chicahuaxtla, no son lo mismo. Elliott (2017: 10) afirma que, al nivel fonológico, el inventario de tonos posibles se ve limitado por el hecho de que la sílaba portadora de tonos involucre a laríngeos. Como con todas las lenguas tonales, los pequeños cambios en el tono en el triqui de Chicahuaxtla dan lugar a palabras completamente diferentes, cada una con su propio significado dependiendo del tono que se encuentre en sílaba final. En este documento, los tonos están marcados del 1 al 5, donde el tono /1/ es el más bajo y el /5/ es el más alto.
La tabla 1 a continuación proporciona ejemplos en la leyenda de tonos y contornos tonales en palabras con rimas finales [Vː], [Vh], [Vʔ] mientras que en la tabla 2 se dan ejemplos de palabras con rimas finales que terminan con una vocal interrumpida por un laríngeo, [VTʔV] y [VThV]. Basado en las palabras documentadas en esta leyenda, el triqui de Chicahuaxtla tiene un total de 16 contrastes tonales con una posibilidad de 34 combinaciones diferentes de tonos o contornos tonales finales y rima. La leyenda contiene todos los ejemplos a continuación con la excepción de los que están marcados con un asterisco.
Tabla 1. :
/Vː/, /Vh/, /Vʔ/. Tonos, contornos tonales y rima en el triqui de Chicahuaxtla
[Vː]:
[Vh]:
[Vʔ]:
a.
4
na4 ‘mucho tiempo’
4h
nã4h ‘ese’
aʔŋɡo4h ‘otro’
4ʔ
ʒi4ʔ ‘mayor’
b.
3
dã3 ‘ese’
ɡwi3 ‘día-sol’
3h
ne3h ‘el/la’ PL
3ʔ
darã3ʔ ‘todo’
c.
2
ni2 ‘y’
2h
nu2h ‘nada’
2ʔ
rumi2ʔ ‘oscuro’
sika2ʔ ‘duro’
d.
1
wːi1 ‘escondido’
rumi1 ‘flojo’
1h
ʃitʃe1h ‘bastante’
1ʔ
nɯ1ʔ ‘todo’
e.
53
joʔo53 ‘tierra’
ku53 ‘hueso’
32h
ko32h ‘planta’
nita32h ‘no.haber’
32ʔ
31ʔ
ne32ʔ ‘tiempo’
daɡawi31ʔ ‘matar’
f.
45
ɡatʃi45 ‘pedir’
13h
jːa13h ‘así’
g.
43
ruwa43 ‘dentro’
h.
35
atʃe35 ‘caminar’
ɡã35 ‘escarbar’
i.
32
riã32 ‘cara’
j.
31
ʃumiɡwi31 ‘gente’
k.
23
nda23 ‘hasta’
nɡa23 ‘cuando’
l.
21
nane21 ‘viento’
m.
13
ʔnɡo13 ‘uno’
n.
353*
wːe353 ‘petate’
o.
323
nːe323 ‘agua’
p.
313
nːe313 ‘carne’
ɡwi313 ‘gente’
* = no aparece en la leyenda.
Tabla 2. :
/VTʔV/ /VThV/. Ejemplos de tonos en palabras que terminan con una vocal final interrumpida por un laríngeo en el triqui de Chicahuaxtla
[VTʔV]
[VThV]
a.
5
V5ʔV†
_________________
V5hV†
_______________
b.
4
V4ʔV†
_________________
V4hV†
_______________
c.
3
V3ʔV
jo3ʔo ‘año’
atɯ3ʔɯ ‘estrella’
V3hV
kɯ3hɯ ‘monte’
kwe3he ‘quelite’
d.
2
V2ʔV
ʃi2ʔi ‘por.eso’
ɡakɯ̃2ʔɯ̃ ‘delito’
V2hV
juʔu2hu ‘agujero’
e.
1
V1ʔV*
aʔnɯ1ʔɯ ‘cacique’
V1hV*
nit͡ʂa1ha ‘pegajoso’
† = Las sílabas interrumpidas glotalmente no ocurren con tonos altos, extra altos o con contornos tonales.
Las convenciones ortográficas y los signos diacríticos usados para indicar el tono en la leyenda se basan en el sistema de cinco tonos que fue aprobado en 2009 por un comité integrado por maestros locales, líderes de la comunidad y entusiastas de la lengua en San Andrés Chicahuaxtla y en Santo Domingo del Estado. Aunque los lingüistas representan todos los tonos por escrito, los hablantes nativos no suelen ser muy conscientes de los tonos y los contornos tonales (Hollenbach, 2007). Consecuentemente, algunos de los tonos o contornos tonales en la representación ortográfica de la leyenda a continuación no se marcan o se marcan de una forma inconsistente.
Los tonos5 en el triqui de Chicahuaxtla se escriben usando los siguientes diacríticos: ( ´ ) = 5; ( ˆ ) = 4; ( ) = 3; (__) = 2 y ( ` ) = 1. Palabras que terminan con un solo tono se escriben con una vocal final, mientras que las que terminan con secuencias de dos tonos se escriben (pero no siempre) duplicando la vocal final y marcando los tonos correspondientes, por ejemplo, guiì [ɡwiː31] ‘persona’ y nimâan [nimãː43] ‘corazón - alma - difunto’. El sistema ortográfico utilizado actualmente no toma en cuenta las palabras que terminan con secuencias de tres tonos, como nneè [nːeː313] ‘carne’ y nnee [nːeː323] ‘agua’.
Las vocales en el triqui de Chicahuaxtla se escriben tal como están escritas en el español (p. ej., a, e, i, o, u), con la excepción de la vocal /ɯ/ y /ə/ que se escriben con diéresis en palabras como kïj ï [kɯ3hɯ] ‘montaña’, atïˈï [a3t̪ɯ3ʔɯ] ‘estrella’, y hiëj [jə3h] ‘piedra’. Hay algunos hablantes nativos que escriben estos sonidos con grafemas bloqueados o usando texto tachado, por ejemplo, i and e. Los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla que hablan un dialecto en el que /ə/ y /ɯ/ se han fusionado con /e/ e /i/ representan estos sonidos como <e> e <i> por escrito respectivamente.
Las convenciones de ortografía del triqui de Chicahuaxtla han cambiado en los últimos 65 años, por lo que se justifica una explicación de algunos de los grafemas. Por ejemplo, Longacre (1952, 1957, 1959), Good (1978) y Matsukawa (2009) representan la oclusiva velar /k/ como c antes de las vocales anteriores y qu antes de las vocales posteriores de acuerdo con las convenciones de ortografía en el español. Hoy, sin embargo, hay muchos que escriben /k/ como k donde ocurra.
Longacre (1952, 1957) y Good (1978) escriben las oclusivas bilabio-velares sordas y sonoras /kw/ y /ɡw/ como cu y gü antes de la i y la e de acuerdo con las convenciones de ortografía en el español, sin embargo, hay algunos hablantes nativos que escriben kw y gw para representar estos sonidos. Por ejemplo, según las convenciones de ortografía utilizadas en la leyenda, la palabra [ɡwiː31] ‘gente’ se escribe guiì pero de acuerdo con algunos sistemas de escritura alternativos actualmente en uso, también se puede escribir como gwiì, güì o guì. Basado en la ortografía española, la g se escribe como gu antes de e o i, sin embargo, algunos hablantes nativos escriben /ɡ/ como g. Por consiguiente, la palabra que aparece en el texto, [ɡi3-ʔja3h] ‘COM-hacer’, se escribe giˈiaj según las convenciones de ortografía utilizadas en la leyenda, pero algunos hablantes nativos prefieren escribirla como guiˈiaj [ɡi3-ʔja3h] ‘COM-hacer’ basándose en la ortografía española.
En la representación ortográfica de la leyenda, las fricativas postalveolares sordas y sonoras /ʃ/ y /ʒ/ se escriben como <y> y <x> respectivamente, cf. yutu [ʃu3t̪uː2] ‘rata’, yuku [ʃu3kuː3] ‘animal’ y xi [ʒiː2] ‘muy’. En su diccionario, Good (1978) escribe la fricativa postalveolar sorda /ʃ/ como x y la fricativa postalveolar sonora /ʒ/ como xx, por ejemplo, xutu [ʃu3t̪uː2] ‘rata’ (Good, 1978: 48) en comparación con xxi [ʒi3] ‘grande’ (Good, 1978: 79), guxxunˈ [ɡu3ʒũ2ʔ] ‘lo vamos a retirar’ o xxun [ʒũː32] ‘retirar’ (Good, 1978: 25).6
En la leyenda, el saltillo < ˈ > se utiliza para representar la oclusiva glotal [ʔ] y refleja las convenciones de ortografía utilizadas por Longacre (1952, 1957), Good (1978), Mastukawa (2008, 2009), Elliott et al. (2012, 2016, 2017) y Santiago Rojas (2006). Hay algunos hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla que escriben h para representar la oclusiva glotal [ʔ] (p. ej. aˈmii ~ ahmii ‘hablar’; ˈngò ~ hngò ‘uno’).
En la representación ortográfica de la leyenda, el grafema h es mudo y se usa para representar las semivocales /j/ y /w/ como hi y hu respectivamente, tanto al principio de una palabra o en posición medial, por ejemplo, hioˈóo [jo3ʔoː53] ‘tierra’; hianˈanj an [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’ o hianˈaan [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego - lumbre’, o, ruhuâa [ru3waː43] ‘adentro’, rihian [ri3j̃ãː32] ‘cara’ o ahuii [a3wiː32] ‘luna’. La fricativa glotal sorda /h/ se escribe <j>, por ejemplo, nej [ne3h] ‘también’ o kuej e [kwe3he] ‘quelite’.7
El grafema n cuando se encuentra al inicio de una sílaba se pronuncia como nasal alveolar sonora /n/, sin embargo, la n después de una vocal señala una pronunciación nasalizada de la vocal anterior, por ejemplo: daranˈ [d̪aɾã3ʔ] ‘todo’; hianˈanj an [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’; o gumàn [ɡu3mãː1] ‘lluvia’. La propagación del rasgo [+nasal] hacia la izquierda se ve bloqueada por una consonante laríngea interviniente (/ʔ/ o /h/) con la excepción de las palabras cuya raíz contiene una vocal nasal, por ejemplo, hianˈaan [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego’ o ran’ hiun’unj [rã3ʔ j̃ũ3ʔũ2h] ‘estorbar’. Algunos hablantes nativos escriben [j̃] como ñ porque creen que su pronunciación es parecida a la de la consonante alveopalatal nasal /ɲ/ en español y por lo tanto, palabras como [j̃ã3ʔã2hã] ‘dios’ y [j̃ã3ʔãː32] ‘fuego-lumbre’ pueden escribirse ñanˈanj an o ñanˈaan respectivamente.
La representación de las sonorantes fortis-lenis en la ortografía práctica ha resultado en un debate entre los maestros, los líderes y los miembros de la comunidad. Los sistemas ortográficos usados por Longacre (1952, 1957, 1959) y Good (1978) distinguían las sonorantes fortis de sus contrapartes lenis al escribir las fortis como consonantes geminadas, por ejemplo: [mː nː lː jː] como mm, nn, ll, yy mientras que la consonante fortis [wː] se escribe <huu> (p. ej., huuej e [wːe3he] ‘cueva’). Los sistemas de escritura alternativos actualmente en uso representan tanto la consonante /w/ fortis como lenis como <w> donde ocurran. Por lo tanto, algunos hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla escriben las palabras [wːe3he] ‘cueva’ o [ru3waː43] ‘adentro’ como wej e y ruwáa en lugar de huuej e o ruhuâa. La consonante /jː/ se representa ortográficamente como hii (p. ej., hiiaj [jːa13h] ‘ahora-hoy’) mientras que su contraparte lenis se escribe como hi (p. ej., hioˈo [jo3ʔo] ‘año’) en la leyenda. No todos los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla están de acuerdo con que las consonantes sonorantes fortis-lenis deban o no estar representadas por escrito. Santiago Rojas informa (Elliott et al., 2012; Elliott, 2017) que todavía hay varios maestros y administradores escolares en San Andrés Chicahuaxtla y en las comunidades vecinas que rechazan el uso de las consonantes dobles.
Finalmente, la rótica /r/ en posición inicial, representada ortográficamente como <r>, se ha descrito como una consonante alveolar vibrante múltiple /r/ en las variantes de triqui (Hollenbach, 1977; DiCanio, 2010; Elliott, Sandoval Cruz y Santiago Rojas, 2012); sin embargo, esta pronunciación no es tan común como antes se creía. En cuanto a la pronunciación de la r inicial en la grabación de la leyenda, se han observado diversas articulaciones. Además de su pronunciación como vibrante múltiple (p. ej., /r/), a veces el narrador la pronuncia con fricción acústica, con o sin sonoridad, [rᶾ] o [r̥ʃ], cf., [rʒa3ʔaː3] o [r̥ʃa3ʔaː3] ‘mano’. A veces el narrador pronuncia la palabra rôˈ [ro4ʔ] como [drʒo4=ʔ] ‘adentro=1INCL’, con una combinación de oclusión y fricción acústica mientras que, en otros contornos, la pronuncia como vibrante múltiple. DiCanio (2010: 230) hace una observación parecida sobre la alofonía de /r/ en el triqui de Itunyoso. En posición intervocálica, el narrador pronuncia la /r/ mayormente como vibrante simple [ɾ] pero también puede haber fricción acústica en este contorno. La consonante /ɾ/ no se encuentra en posición inicial de palabra.
Estructura de palabras en el triqui de Chicahuaxtla
El triqui de Chicahuaxtla es una lengua VSO que consiste principalmente en palabras monosilábicas y disilábicas. Las palabras trisilábicas suelen ser palabras compuestas que pueden consistir en un sustantivo con otro sustantivo, un verbo o un adjetivo. Por ejemplo, en la leyenda, la palabra yumiguiì [ʃu3mi32ɡwiː313]8 ‘mundo’ es una palabra compuesta que consiste en yumi [ʃu3miː32] ‘esfera’ más la palabra guiì [ɡwiː313] ‘gente’.
Las sílabas finales del triqui de Chicahuaxtla son acentuadamente prominentes y tienen un tono contrastivo fonémico, a excepción de la formación de los verbos con aspecto potencial y completivo, como se explica más abajo. Las sílabas finales terminan con una vocal larga [Vː] o en una consonante coda /ʔ h/.
Los sustantivos en el triqui de Chicahuaxtla no muestran número ni género. Cuando el concepto de número es importante, los sustantivos pueden estar precedidos por un marcador plural (PL) /ne3h/, por ejemplo, nej huuej e /ne3h wːe3he/ ‘cuevas’; nej yuku /ne3h ʃuku3/ ‘animales’ o nej guiì /ne3h ɡwiː31/ ‘gente’. Nej /ne3h/ también se usa para convertir un pronombre singular en su forma plural, por ejemplo: nej sij /ne3h si3h/ ‘PL él’ > ‘ellos’.
Hay tres categorías de sustantivos poseídos en el triqui de Chicahuaxtla: sustantivos alienables, inalienables y los que muestran la posesión de animales.9 Los sustantivos alienables cuando están poseídos van precedidos por un prefijo genitivo /siː32/ o su alomorfo /ʃiː32/, por ejemplo, si-yugui /si32 ʃuɡwi3/ ‘POSS nombre’. Los sustantivos que empiezan con /j/ o [j̃] (antes de una vocal nasal) cambian /j/ o [j̃] a /d-/ en la forma poseída, por ejemplo, [ja3ʔaː3] ‘raíz’ > [d-a3ʔa3h] ‘POSS-mi raiz’; [j̃ãː32] ‘sal’ > [d-ãː323] ‘POSS-su sal’. Los sustantivos inalienables, por ejemplo, términos de parentesco o las partes del cuerpo, siempre tienen un poseedor implícito, por ejemplo, /roʔo4=ʔ/ ‘mano=1INCL’, /duɡwatʃi4=ʔ/ ‘sobrina=1INCL’ y no suelen ir precedidos por un prefijo genitivo. Hay otro grupo de sustantivos que tienen formas genitivas que difiere de la forma no poseída,10 por ejemplo: /we3ʔe/ ‘casa’ > /dukwa35/ ‘su.casa’, /dukwa4 si3h/ ‘su.casa él-la casa de él’. Para más información sobre la morfología genitiva del triqui de Chicahuaxtla, véase Matsukawa (2007) y Hernández Mendoza (2017).
Vocales finales interrumpidas por un laríngeo
A diferencia de las otras variantes del triqui, el triqui de Chicahuaxtla tiene vocales finales en las que un solo gesto vocálico es interrumpido por un laríngeo, ya sea /ʔ/ o /h/ en formas sustantivas. Longacre habló de esto por primera vez en 1952 y dijo que las sílabas interrumpidas por un sonido glotal en el triqui de Chicahuaxtla constan de un núcleo, ya sea /ʔ/ o /h/, en el que se encuentra un tono fonémicamente contrastivo a lo largo de toda la vocal. Esta combinación singular de palabras que contienen interrupciones a media sílaba ya sea /VTʔV/ o /VThV/ y aquellas que tienen secuencias de vocal-oclusiva glotal-vocal, es decir, /VʔVT/, tiene consecuencias significativas para el sistema morfofonológico laríngeo-tonal del triqui de Chicahuaxtla porque es precisamente la combinación del gesto laríngeo junto con el tono de la vocal glotalmente interrumpida lo que determina los patrones morfofonológicos que emergen. Las sílabas que son interrumpidas por una oclusiva glotal /ʔ/ tienen una raíz con rima [Vʔ] mientras que las que están interrumpidas por /h/ tienen rima [Vh]. Por ejemplo, la palabra [a3t̪ɯ3ʔɯ] ‘estrella’ tiene una interrupción a media sílaba y una rima final de /Vʔ/, mientras que la palabra [wːe3he] ‘cueva’ tiene una rima final de /Vh/. Ambos ejemplos siguen un patrón tono-laríngeo para las palabras que terminan con tono /3/. Aunque las formas interrumpidas glotalmente ocurren mayormente con el tono /3/, hay otras combinaciones posibles, como /V2ʔV/, /V1ʔV/ y /V2hV/, /V1hV/, por ejemplo, gakïnˈïn [ɡa3kɯ̃2ʔɯ̃] ‘pecado-delito’ en la leyenda. Las sílabas interrumpidas glotalmente no ocurren con tonos altos, extraaltos o con contornos tonales.
En la transcripción de la leyenda a continuación, las palabras con vocales interrumpidas por un laríngeo (/VTʔ/hV/) se transcriben con letra volada o con superíndice (por ejemplo, /ʔ h/) para mostrar que el segmento es de una sílaba, mientras que las palabras que constan de secuencias de vocal-oclusiva glotal-vocal (por ejemplo, /VʔVT/) se transcriben con la letra escrita en la línea para indicar que constan de dos sílabas, cf., hioˈo [jo3ʔo] ‘año’ con hioˈóo [jo3ʔoː53] ‘tierra’.
Verbos, tonos y aspecto
Las raíces verbales en el triqui de Chicahuaxtla pueden terminar en una vocal modal, nasalizada, aspirada o glotalizada, (por ejemplo, /Vː/, /Ṽː/, /Vh/, /Vʔ/) de acuerdo con los ejemplos de la leyenda que se encuentran en la tabla 3 a continuación:
Tabla 3.:
Ejemplos en la leyenda de raíces verbales en el triqui de Chicahuaxtla
Terminación
Ejemplo
Glosa
a.
Modal
/Vː/
/atʃeː35/
‘caminar’
b.
Nasal
/Ṽː/
/atʃĩː45/
‘pedir’
c.
Aspirado
/Vh/
/nita32h/
‘no.haber’
d.
Glotalizado
/Vʔ/
/ri32ʔ/
‘lograr’
Los verbos regulares en el triqui de Chicahuaxtla distinguen entre tres aspectos: PROGRESIVO, COMPLETIVO y POTENCIAL. Si el verbo expresa acciones que pueden ser realizadas por todos, la forma naturalmente dada por el hablante nativo está en la forma 1INCL de aspecto potencial, por ejemplo, [ɡa2ʔmi2ʔ] ‘vamos a hablar’. Las acciones que realizan los animales u objetos inanimados, por ejemplo, aullidos o fugas, o aquellas que se limitan a individuos específicos, como el acto de bautizar a una persona o amamantar a un niño, se dan en la forma de 3SG (Good, 1978: 105) de aspecto progresivo.
En la formación del aspecto progresivo, la raíz del verbo se usa antes de un pronombre libre, por ejemplo /re3ʔe3h ne3h si3h/ [dejar PL él] ‘ellos dejan’, /wĩː3 ne3h si3h/ [ser PL él] > ‘ellos son’ o /a3t̪o32h ne3h si3h/ [dormir PL él] ‘ellos duermen’. Las raíces verbales también pueden usarse antes de un sustantivo como se muestra en los ejemplos de la leyenda a continuación: nataˈ nej xîˈ /nata32ʔ ne3h ʒi4ʔ/ [PROG:narrar PL ancianos] ‘nuestros abuelos narran’; Ganï ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ /ɡ-a3nɯː43 ru3waː43 j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ/ [COM-pensar adentro dios supremo] ‘el dios supremo pensó’ o naˈman hioˈóo /na3ʔmã32 jo3ʔo53/ [COM:enfriar(se) tierra] ‘se enfrió la tierra’.
El triqui de Chicahuaxtla tiene dos sistemas para indicar el sujeto en la formación de las formas 1SG y 1INCL. El primero consiste en usar la raíz antes de un pronombre libre, mientras que el segundo emplea cambios sistemáticos en el tono de la raíz y, a veces, mediante la adición de pronombres clíticos para marcar persona y número, por ejemplo, /=h/ para 1SG o /=ʔ/ para 1INCL. Por ejemplo, los hablantes nativos del triqui de Chicahuaxtla pueden decir [da3ɡa3wi31ʔ j̃ũ1ʔ] ‘nosotros matamos’ usando la raíz del verbo antes de un pronombre libre [j̃ũ1ʔ] ‘nosotros.EXCL’ o [ne4ʔ] ‘nosotros.INCL’ o una forma fusionada [d̪a3ɡa3wi4=ʔ] ‘matamos=1INCL’ sin un pronombre libre. Algunos hablantes nativos se refieren a las formas que se usan con un pronombre libre como formas largas, mientras que los elementos léxicos que marcan persona y número con cambios tonales, ya sean cambios en la altura del tono o del contorno tonal, y/o la adición o eliminación de clíticos, son formas cortas. Los hablantes nativos la lengua tienden a usar formas largas y cortas para 1SG y 1INCL con aproximadamente la misma frecuencia. La elección de la forma, larga o corta, no depende de la raíz del verbo.
En la leyenda, hay varios ejemplos de formas cortas para 1INCL que se encuentran en la tabla 4 a continuación. Las formas cortas para 1INCL siempre están marcadas con una oclusiva glotal. Las raíces verbales que terminan con /a/ o /ã/ cambian a /o/ y /ũ/ respectivamente en la formación de las formas cortas para 1INCL. Por ejemplo, (b.) /ʃa43/ ‘comer’ cambia a /ʃo4=ʔ/ ‘comemos=1INCL’; y (c.) /ruwa43/ ‘adentro’ va a /ro4=ʔ/ ‘dentro de nosotros’. La forma corta para el verbo /niʔja32h/ ‘mirar’ sufre tres cambios: 1) se elimina la /h/ final y se reemplaza por una oclusiva glotal como marcador de 1INCL; 2) se sube al tono a /4/, y 3) la -/a/ se convierte en -/o/ para dar la forma /niʔjo4=ʔ/ ‘mirar=1INCL’. Para más información sobre las formas largas y cortas en el triqui de Chicahuaxtla, véase Elliott, 2017 y Hernández Mendoza, 2017.
Tabla 4. :
Ejemplos en la leyenda de formas largas y cortas para 1pl en triqui de Chicahuaxtla
Raíz
Forma Larga
Forma Corta
Glosa
a.
/daɡawi31ʔ/
/daɡawi31ʔ j̃ũ1ʔ/
/daɡawi4=ʔ/
‘matamos=1PL’
b.
/ʃa43/
/ʃaː43 j̃ũ1ʔ/
/ʃo4=ʔ /
‘comemos=1PL’
c.
/ruwa43/
/ruwa43 j̃ũ1ʔ/
/ro4=ʔ/
‘adentro=1PL’
d.
/niʔja32h/
/niʔja32h j̃ũ1ʔ/
/niʔjo4=ʔ/
‘mirar=1PL’
Las formas de aspecto potencial y completivo toman un prefijo /ɡa-/, /ɡi-/ o /ɡV-/ que distinguen estas formas del aspecto progresivo. El tono contrastivo se encuentra mayormente en los prefijos, generalmente el tono /3/ en la marcación de aspecto completivo y /2/ para el aspecto potencial. Las formas de aspecto progresivo y completivo terminan con el mismo tono o contorno tonal que la raíz (Good, 1978: 107-108; Hernández Mendoza, 2017: 337). La tabla 5 ilustra los prefijos utilizados en la marcación de aspecto completivo y potencial en el triqui de Chicahuaxtla, junto con la raíz en la marcación de aspecto progresivo. El ejemplo (a.) en la tabla a continuación toma el prefijo aspectual /ɡ-/ para el aspecto completivo y el potencial (p. ej. /ɡ-a3ʔmi32/ ‘habló’ y /ɡ-a2ʔmi32/ ‘hablará’). El ejemplo (b.) /ta32h/ ‘decir’ toma el prefijo /ɡa-/ y cambia a /ɡa-3ta32h/ ‘dijo’ y /ɡa2-ta32h/ ‘dirá’. El verbo (c.) /ri32ʔ/ ‘encontrar’ toma el prefijo /ɡi-/ (p. ej., /ɡi3-ɾi32ʔ/ ‘encontró’ y /ɡi2-ɾi32ʔ/ ‘encontrará’). La palabra (d.) /nu3kwa32h/ ‘aguantar - ser fuerte’ ilustra el uso del prefijo /ɡu-/ con formas tales como /ɡu3-nu3kwa32h/ ‘aguantó’ y /ɡu2-nu2kwa2h/ ‘aguantará’ en el aspecto completivo y potencial, respectivamente. Hay algunos verbos, por ejemplo /ʃa43/ ‘comer’, cuyas formas de aspecto progresivo y completivo que son iguales y su significado depende del contexto. Por ejemplo, /ʃa43/, en la leyenda, puede traducirse como ‘come’ o ‘comió’, mientras que el tono baja a /2/ en la marcación de aspecto potencial, por ejemplo, /ʃa2/ ‘comerá’.
Tabla 5. :
Ejemplos en la leyenda de prefijos aspectuales en el triqui de Chicahuaxtla: progresivo, completivo y potencial
Raíz
Progresivo
Completivo
Potencial
Glosa
a.
/a3ʔmi32/
/a3ʔmi32/
/ɡ-a3ʔmi32/
/ɡ-a2ʔmi2/
‘hablar’
b.
/ta32h/
/ta32h/
/ɡa3-ta32h/
/ɡa2-ta2h/
‘decir’
c.
/ri32ʔ/
/ri32ʔ/
/ɡi3-ri32ʔ/
/ɡi2-ri1ʔ/
‘conseguir’
d.
/nu3kwa32h/
/nu3kwa32h/
/ɡu3-nu3kwa32h/
/ɡu2-nu2kwa2h/
‘aguantar’
e.
/ʃa43/
/ʃa43/
/ʃa43/
/ʃa2/
‘comer’
La mayoría de las formas verbales en la leyenda tienen marcación de aspecto completivo, por ejemplo: /ɡ-a3ʔmi32/ ‘COM-hablar’, /ɡi3-ʔja3h/ ‘COM-hacer, /ɡa3-ta32h/ ‘COM-decir’ y /ɡi3-ʃi3ʔnã3h/ ‘COM-abundar’, entre otras. Hay varios verbos con aspecto progresivo, por ejemplo, [nã3ʔã32h] ‘avisar’, /nːe3/ ‘estar.sentado’ y /ra3sũ2=ʔ/ ‘usar=1INCL’. Hay pocas formas verbales con aspecto potencial /ɡ-a3mã1ʔ/ ‘lloverá’, /ɡã2ʔã2h/ ‘irá’, /ɡ-a2t͡ʃĩ2h/ ‘pedirá’, y /ɡu2-ʃu3ma1/ ‘llegará’. En la leyenda se encuentran dos verbos, /nũ2/ ‘estar.en’ y /ni3ta32h/ ‘no.haber’ que son formas verbales sin marcación de aspecto que se usan para hablar de eventos en el pasado.
La leyenda y los dioses triquis
El texto documentado aquí relata una leyenda popular del triqui de Chicahuaxtla redactada por Pablo Hernández Cruz, originario de La Laguna Guadalupe y hablante nativo de triqui de Chicahuaxtla. La leyenda le fue contada originalmente por su madre, Francisca Cruz† y otras dos señoras mayores, Martina Manuel García† y Maximina Guzmán†. Para el presente estudio, el texto fue narrado por el maestro Fausto Sandoval Cruz, originario de San Andrés Chicahuaxtla. Sandoval Cruz es maestro de educación bilingüe indígena de la escuela primaria bilingüe en Miguel Hidalgo Chicahuaxtla y tiene 57 años. Tiene más de 40 años de experiencia enseñando tanto en el triqui de Chicahuaxtla como en español. Se hizo la grabación en San Andrés Chicahuaxtla, el 25 de julio de 2018, en la casa de Fausto Sandoval Cruz. El texto dura 9 minutos y 25 segundos y fue grabado con Audacity v2.1.3 utilizando una grabadora digital portátil Zoom H4n conectada a una MACbook Pro. Se hizo la grabación a una frecuencia de muestreo de 44.1 KHz y una cuantificación de 16 bits-calidad de CD.
La leyenda se titula, Dàj guruguiˈ yumiguiì [d̪a1h ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ ʃu3mi32ɡwiː31] ‘De como apareció la gente del mundo’ y es un resumen de varias leyendas sobre las deidades triquis y la creación de la raza humana que conocemos hoy en día. Según la leyenda, todo empieza con Hianˈanj Rikîˈ [j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ] ‘el dios supremo’ o ‘el ser sagrado’ que creó el universo, el mundo, las constelaciones, la gente y las otras deidades.
Antes de la llegada de los españoles, los triquis tenían su religión y sus propios dioses que alababan. Con el inicio de la Santa Inquisición de América, “se empezó a prohibir la práctica de los brujos y la adoración de los ídolos no cristianos, argumentando que no son santos, por lo que se empezó a destruirlos en sus templos” (Fernández et al., 1998: 35). Consecuentemente, los triquis se sintieron obligados a llevar a sus dioses a las cuevas locales para poder venerarlos a escondidas. Según la leyenda, Hianˈanj Rikîˈ creó primero a Hianˈanj Duˈhui [j̃ã3ʔã32h d̪u3ʔwiː3] ‘Dios del Rayo’ o ‘Dios de la lluvia’. Hianˈanj Duˈhui es el dios más importante para los triquis ya que es el proveedor de la lluvia para las cosechas. Tanto hoy como en los días de antaño, los triquis tienen una ceremonia principal para alabar a Hianˈanj Duˈhui (Lewin Fischer y Sandoval Cruz, 2007). Esta ceremonia se lleva a cabo el 25 de abril dentro de unas cuevas llamadas Dukuá Duˈhui [d̪u3kwaː35 d̪u3ʔwiː3] ‘la Casa del Rayo’, las cuales fueron las mismas cuevas a las que los triquis llevaron sus ídolos por primera vez para realizar sus ceremonias religiosas ocultas durante la Inquisición. La ceremonia es un excelente ejemplo de sincretismo ya que se unen muchos símbolos paganos y cristianos. Durante la ceremonia, se lleva una cabra viva a la cueva para hacer un sacrificio al dios de la lluvia. Al pronunciar oraciones en triqui, se hace un corte profundo en el cuello del animal, del cual brota una corriente de sangre. El curandero y sus principales riegan la sangre en forma de una cruz haciéndole una petición de lluvia a Hianˈanj Duˈhui ‘el Dios del Rayo’ (Fernández et al., 1998: 41). Luego, la carne se distribuye entre los participantes, observando un orden jerárquico: primero, a los principales y las autoridades, y luego a los participantes públicos. Al concluir la ceremonia, todos comen juntos.
El próximo dios que creó Hianˈanj Rikîˈ era Hianˈanj Nanèe [j̃ã3ʔã32h na3nːeː13], ‘el dios del viento y de los huracanes’ (Fernández et al., 1998: 37). Según las creencias triquis, este dios se considera malo porque con los vientos fuertes que crea, maltrata las cosechas y arruina los alimentos.
Los otros dioses mencionados en la leyenda son: Hianˈanj Kïj ï [j̃ã3ʔã32h kɯ3hɯ] ‘el dios del monte’ que cuida todo lo que hay en las montañas; Hianˈanj Hioˈoj o [j̃ã3ʔã32h jo3ʔo3ho] ‘Dios de la tierra’, quien produce todos los alimentos y es creador de la vida; Hianˈanj Dachrúnj [j̃ã3ʔã32h d̪a3t͡ʂũ35h], ‘el dios del temazcal’ o ‘el dios del parto’, encargado de cuidar la salud humana; y finalmente, creó a Sichre [si3t͡ʂeː3], palabra que significa “el ser sin nada”, “el que no tiene alma” o mejor conocido como el diablo. El diablo, según la leyenda, vive en un lugar llamado, “Ránako” [ra4na3koː3] que significa ‘el arroyo seco’ o ‘el infierno’. El dios supremo también crea a taˈnaj a [ta3ʔna3ha], ‘los fantasmas’ que “son seres espirituales malos que asustan a la gente de noche, los persiguen para destruirlos, se transforman en objetos y en animales como el gato negro, el perro negro, el venado, la vaca o se transforman en seres humanos gigantes de color moreno o negro” (Fernández et al., 1998: 39).
La leyenda y las razas humanas
Según la leyenda, Hianˈanj Rikîˈ [j̃ã3ʔã32h ri3ki4ʔ] ‘el dios supremo’ quería que hubiera gente en el mundo. La primera raza que creó se llamaba guiì yutu [ɡwiː31 ʃu3t̪uː2] ‘la gente rata’. El narrador los describe como gente muy alta que tenía la piel tan dura como las rocas y que caminaba a gatas. La gente rata poseía órganos reproductivos de ambos sexos para poder reproducirse rápidamente. La gente rata comió todas las plantas y los animales y según se cuenta en la leyenda, hicieron muchos hoyos en la tierra que son los cráteres que se ven en la región triqui hoy en día. A petición de los animales, el dios supremo destruyó a la gente rata con fuego.
La segunda raza que creó el dios supremo se conocía como guiì gurugui [ɡwiː31 ɡu3ɾu3ɡwiː3] ‘la gente changa’. El narrador los describe como mitad humano y mitad animal. Tal como la gente rata, la gente changa caminaba a gatas. Eran peludos, perezosos y tenían una actitud soberbia. Fueron los primeros en descubrir el fuego e inventaron el primer temazcal. Eran gente arrogante que destruyó los bosques en las montañas por haber descuidado el fuego. A petición de los animales, el dios supremo también destruyó a la gente rata quemándolos.
El último grupo de humanos que creó el dios supremo eran los mmî [mːiː4], palabra que significa ‘los primitivos’. La palabra “primitivo” se aplica a personas que no reconocen a su creador y que no se habían bautizado. Los primitivos comieron todo y con los años, no quedó nada más que comer. De nuevo, el dios supremo decidió destruir a los primitivos a petición de los animales, pero en vez de quemarlos, Hianˈanj Rikîˈ envió un gran diluvio y los ahogó. Antes de sacrificarlos, el dios supremo llevó a un niño y a una niña y los puso en el pico de una montaña llamada “Kïj Sa Gata” [kɯ3h saː3 ɡa3t̪aː3] ‘La Montaña que Cargó’ para poder salvarlos. Ahí crecieron y se reprodujeron creando la raza humana que conocemos hoy en día.
DÀJ GURUGUIˈ YUMIGUIÌ
[TEXTO EN TRIQUI DE CHICAHUAXTLA]
(1) Dàj guruguiˈ yumiguiì.
(2) Nataˈ nej yîˈ aˈmii nânj nïˈïn11 sisi nga nâ, nda ˈngò yi hioˈo gàˈ gachîin, gurïn nimâan sa acheé yataˈa ga nda dan. (3) Dadinˈ ga rumiˈ yumiguiì ni nitaj nuj giman. Nimâan dan huin Hianˈanj Rikîˈ ni Hianˈanj nan huin sa giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa man yumiguiì.
(4) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa niˈînˈ ni sa nun niˈînˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ hioˈóo ni daranˈ nej huuej man ganˈanj. (5) Diu dan ni hioˈóo gahuin ˈngò ta niko xi. Ni Hianˈanj Rikîˈ huin sa aruˈueˈ man ngà nguèj raˈa nga yêˈ ˈngò raˈa ni nadunaj nadaˈa nga aˈngô raˈa ni sikiˈ hioˈóo ˈiaj yiˈi dan aˈuij hiûn. (6) Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ Nnee Hianˈanj an giˈiaj, daranˈ nej koj ni chrun man rihian hioˈóo, daranˈ nej yuku, nej yuku yachìj ni nej yuku hua lij.
(7) Diu dan ni nitaj atïˈï giman nitaj gui ni nitaj ahuii dadinˈ hué gè riki hioˈóo gahui gachiˈi. (8) Sani guchiˈ ˈngò diu ni naˈman hioˈóo dadinˈ ûta gahui nanèe, ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ ahuii giˈiaj, gunej yataˈa ni gisikij giˈiaj nej sani gachîin diu ni huê naj si naˈman ahuii nej. (9) Nej yî nêˈ, ni rej nêˈ taj sisi ahuii huin daˈní hioˈóo dadinˈ si-yugui gataj ruhuâa: “Sa ahui riki hioˈóo”.
(10) Ûta niko hioˈo gachîin ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ aˈngô nej Hianˈanj an, guruguiˈ Hianˈanj Duˈhui. (11) Hianˈanj nan huin sa aˈnï̂n gumàn rihian hioˈóo. Nnee nan ni nunj ruhuâa ahuii. (12) Hianˈanj Duˈhui huin sa ranˈ hiunˈunj nej guiì nitaj si dugumîi ˈngò chruj ni ˈngò kuej nga yâ nij. Dukuá hianˈanj nan huin huuej e yiˈi dan hua niˈianj yî nêˈ nej hiuj dan ni huaˈanj reˈej nej sij niˈiaj hianˈanj dan dani giriˈ nej sij sa ya nej sij dàj rôˈ ˈnḯïn, runee, kan rune ahua ni kuej e.
(13) Anï̂ï ruhuâa nêˈ sisi hua gaˈì daˈní Hianˈanj nan. ˈNgò nej daˈní huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ ni huej huin sa nne “Yichrá ganee”, aˈngoj huin sa nataˈ naˈanj nga guyumà gumàn nukuaj ni nunj ra Kïj Anej e, aˈngoj nun ra Kï¨j Ruku ni huej nataˈ naˈanj nga ganˈanj gumàn. Aˈngô daˈní Hianˈanj Duˈhui nun ra Kïj Yaka ni huej huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ yichèj.
(14) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nanèe. Hianˈanj nan hua daˈaj ni gaˈue giˈiaj yiˈij dadinˈ reˈ nnaà ni dagahuij nej yuku man kïj ï ni nej yuku dugumîˈ nga aˈuij gumàn nugui asi gumàn nanèe.
(15) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Hioˈoj o, hianˈanj nan ni rôˈ huin nîˈ huin dadinˈ rihianj ahui sa yôˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nnee ni huej dugumîin hiuˈuj nnee, yinée, kïn ni nnee hianˈanj an. Dukuá hianˈanj nan huin ahuii dadinˈ ruhuâa ahuii ahui nnee rasunˈ rihian hioˈóo.
(16) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Kïj ï, ni huej nikaj hiunˈunj kïj ï ni nej yuku, yiˈi dan nga rôˈ dagahuîˈ nej yuh ni gàˈ sinïn gachinj niˈiôˈ rihianj.
(17) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Dachrúnj ni huej huin Hianˈanj Guˈuaj a ni nikaj hiunˈun giˈiaj gonoˈôj nej guiì. (18) Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Sichre, sichre huin “Sí nitaj si nikaj nimâan” ni huej duguaˈì nej sí ˈiaj gakïˈïn. Dukuaj nne Rânako. (19) Hué Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ “Taˈnaj a” ni nikaj hiunˈun duguminj nej guiì guruguiˈ nda neˈ rukùu.
(20) Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ guiì yutu guiì giˈiaj. Nej guiì nan ni guiì yakan xi ga nej sij, sij nda kochiˈ yikóo yakan nej sij ni gaché guâhiu nej sij ni ûta sikàˈ nnïj nej sij dàj rôˈ sikàˈ hiëj. Goˈngo nej guiì nan ni gahuin nej sij sí ni guiì yanà yiˈi dan ûta hiòo giyiˈnanj nej sij. (21) Yâ nej sij kuej e ni hiaˈa chrun sani nga ganahuij yâ nej sij ni gayiˈi nej sij yâ nej sij nej yuku hua lij. (22) Nej guiì nan ni ûta gán nej sij hiuˈuj u riki hioˈóo yiˈi dan diu hiiaj ni ûta man hiuˈuj ˈhiúun yihiûnˈ. (23) Nej yuku nani rihian nej guiì yutu guiì ganaraˈuiˈ nej yuj ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yu rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj sisi dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ guiì yutu guiì huê dan ni gaˈnïḯ Hianˈanj Rikîˈ hianˈaan gaˈnaj rihian hioˈóo ni gachrîj hianˈaan nïˈï̂nj daranˈ nej sí yutu guiì. (24) Nga ganû hianˈaan nej guiì nan ni gaˈnïḯn Hianˈanj Rikîˈ nanˈ ni yataˈa ni ganahuin ni atïˈï. Danaj gahuin ni ganahuij nej guiì yutu guiì.
(25) Gachîin hioˈo ni guruguiˈ guiì guruhui giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ, sani daˈaj huin nej sij yuku ni daˈaj huin nej sij guiì, ni gaché nitu nej sij, ûta mân gutsinj in nï̀nˈ gachràˈ nej sij ni ûta rumì nej sij dadinˈ nigànj chre ni man si atoj nej sij. (26) Guiì guruhui giˈiaj guruguiˈ hianˈaan ni rihianj riˈianj sij sa yâ si ni rigï̂n nej sij nej. Huê nej guiì nan giˈiaj guruguiˈ guˈuaj a. Sani nun gaˈue dugumîn nej sij hianˈaan ni gaka kïj ï ni yuku giˈiaj nej sij. Hian niˈi nej guiì guruhui dàj garasun ni hianˈaan ni ûta sij nej sij ruhuâa sij. (27) ˈNgò gui ni naraˈuiˈ daranˈ nej yuku ganani rihian hianˈaan ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuku rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ nej guiì guruhui. ˈNgò gui dan ni gaka daranˈ nej guruhui giˈiaj hianˈaan ni man namii ngà nneè kú nej si ginaj riki hioˈóo. Danaj gahuin ni ganahuij aˈngô yiˈnïn guiì guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ.
(28) Sani ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ giman guiì rihian yumiguiì daˈ gaˈue gudugumî nij daranˈ nej sa guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj an huê dan ni guruguiˈ ˈngò yiˈnïnˈ nej guiì yakan ni mmanj guˈnàj guiì mmî. Ni mmî ruhuaj gataj “Guiì nun niˈi daˈngaˈ hianˈanj giˈiaj guruguiˈ nij”. (29) Mmî ni daˈnga rôˈ hua guiì man diu hiiaj gâ nij sani, man sij ûta yakan nej sij ni hua daˈaj nej sij unukuaj nne ˈngò min hioˈo rihian yumiguiì. Kuej e ni yuku yâ nej sij diu dan ni nitaj si manj gaˈ. (30) Nga diu giman mmî guruguiˈ gui ngà ahuii. Nga guruguiˈ gui ni ûta guyuˈui nej mmî dadinˈ diu gane nej sij ni man ahuii ngà atïˈï giniˈi nej sij, gunâj nej sij ni giyiˈij huì nej sij ruhuâa huuej e ni hiuˈuj ˈhiúun yiˈi dan diu nêˈ nan ni hua nanj man kú mmî ruhuâa nej huuej e. (31) Hua daˈaj nej mmî gunukuaj gane nga guruguiˈ gui dadinˈ guˈiûn nej sij giniˈi nej sij duˈuej gui ni giyiˈnanj nej sij rihian yumiguiì.
(32) Nej mmî ni yâ nej sij chruj ahiu ra chrun, yâ nej sij kuej e ni nneè yuku sani hué dan hua ni ˈnaˈ ganahuij nej yuku yâ nej mmî. Ganaraˈuiˈ nej yuj ni gaˈmii gakïnˈ hiûn nej yuj rihian Hianˈanj Rikîˈ, ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj ganayumàn Nnee Hianˈanj an ganarán nïˈï̀nj daˈ hua gè rihian hioˈóo ni gahuiˈ nej mmî. (33) Sani nun gaˈuej Hianˈanj an gahuiˈ daranˈ nej mmî ni ganani ˈngò neˈej naˈuu ngà ˈngò neˈej yanà dadinˈ gutaj ra Kïj Sa Gata. Kïj nan ni diu hiiaj guˈnaj Kïj Sigatanj.
(34) Nataˈ nej yîˈ sisi guiì man diu hiiaj huin daˈní nej neˈej gitá ra Kïj Sa Gata. Nga giyiˈnanj daˈní nej neˈej nan ni gayaˈnï̀n ni ganˈanj nij nèˈ gachráˈ rihian yumiguiì.
EL SURGIMIENTO DEL MUNDO-GENTE O
(1) DE COMO APARECIÓ LA GENTE DEL MUNDO
[TRADUCCIÓN AL ESPAÑOL DE PABLO HERNÁNDEZ CRUZ]
(2) Cuentan los abuelos que hablan la lengua Nânj Nïˈïn, que en la antigüedad, hace una enorme cantidad de años, un espíritu caminaba solo en el espacio que existía en ese tiempo. (3) En ese entonces el mundo estaba oscuro y vacío. Ese espíritu es Ñanˈanj Rikîˈ, el sagrado cuidador, el ser supremo. Este sagrado ser es el que hizo aparecer todo lo que hay en el mundo.
(4) Ñanˈanj Rikîˈ hizo todo lo que se ve y lo que no se ve. Es el que hizo surgir la tierra y las rocas que hay por todas partes. (5) En ese tiempo la tierra era plana y Ñanˈanj Rikîˈ la sostenía con cada una de sus manos. Cuando una mano se cansaba entonces la tomaba con la otra produciendo movimiento. Por eso la tierra tiembla.
(6) Pensó Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir el sagrado mar, y creó todas las plantas y árboles de la tierra, los animales, grandes y pequeños. (7) En ese tiempo no había estrellas, ni sol ni luna, porque desde dentro de la tierra salía el calor. (8) Pero llegó el tiempo en que la tierra se enfrió porque surgió el viento. Pensó otra vez Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir la luna; la puso en el cielo y le dio movimiento, pero con los años también la luna perdió energía. (9)Nuestros abuelos y nuestros padres dicen que la luna es hija de la tierra porque su nombre “ahuii” quiere decir: “La que surge de la tierra”.
(10) Pasaron muchos años y Ñanˈanj Rikîˈ hizo aparecer otras deidades: surgió el dios de rayo, (11) quien es el que envía la lluvia a la tierra. El agua está en la luna. (12)El Rayo es el que molesta a la gente que no come con cuidado los frutos y los quelites. La casa del Rayo está en las cuevas y por eso los abuelos hacen ofrendas en ellas para merecer alimento y tener buenas cosechas de maíz, frijol, chilacayotes, habas y quelites.
(13) Pensamos que el Rayo tiene varios hijos. Uno de sus hijos es el que avisa cuando va a llover y vive “Arriba del desbarrancadero”; otro es el que avisa cuando vendrán las lluvias torrenciales y vive en la punta del cerro de la Concepción Itunyoso; otro está en la punta del cerro de Santo Domingo del Estado y es el que avisa cuando la lluvia se va a ir. Otro de los hijos del Sagrado Rayo vive en la punta del cerro de Yucunicoco y anuncia cuando aproxima una buena temporada de lluvias.
(14) Ñanˈanj Rikîˈ creó al sagrado viento. Este ser a veces puede provocar daños porque echa a perder las milpas y mata a los animales del monte y también a los animales que cuidamos, cuando provoca temporales o tempestades.
(15) Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a la Sagrada Tierra. La tierra es como nuestra madre porque de ella sale todo lo que nos alimenta. También hizo a la Sagrada Agua que es la deidad que cuida los pozos, los arroyos, los ríos y el sagrado mar. La casa de la Sagrada Agua es la luna porque dentro de la luna sale el agua que utilizamos en la tierra.
(16) Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a Ñanˈanj Kïj ï, ser sagrado que tiene a su cuidado los montes y lo que hay en ellos. Por eso cuando se quiere cazar un animal se le debe de pedir merecimiento primero. (17) Ñanˈanj Rikîˈ creó a Ñanˈanj Dachrúnj, el ser sagrado que cuida el temazcal y tiene encomendado cuidar la salud humana. (18) Creó a Sichre, que es el ser “sin nada”. Sichre es “el que no tiene alma” y se encarga de castigar a los que provocan daños, su casa está en “Ránako” que quiere decir “El arroyo seco” o “El Infierno”.
(19) Pensó Ñanˈanj Rikîˈ y creó a la “gente rata”. (20) Esta gente era muy alta, llegaba a medir hasta 30 brazadas; caminaban como caballos en cuatro patas, su piel era tan dura como las rocas. Cada uno de ellos era hombre y mujer al mismo tiempo y esto les permitió reproducirse rápidamente. (21) Comían quelites y raíces de árboles pero cuando acabaron con estos comenzaron a alimentarse de los animales pequeños. (22) La “gente rata” cavó muchos agujeros en la tierra por eso en la actualidad hay muchos cráteres en la región. (23) Los animales que se salvaron del la “gente rata” se unieron y fueron a hablar con Ñanˈanj Rikîˈ y pidieron merecer que exterminara a la “gente rata”. (24) Ñanˈanj Rikîˈ envió fuego a la tierra para quemar a la “gente rata” y luego los envió al cielo convertidos en antorcha humana para que se convirtieran en estrellas. Así culminó la generación de la “gente rata”.
(25) Pasaron los años y Ñanˈanj Rikîˈ creó a la “gente chango” pero estos eran mitad humanos y mitad animal; caminaban sobre sus cuatro patas y eran sumamente peludos y perezosos pues todo el tiempo se la pasaban durmiendo. (26) La “gente chango” hizo surgir el fuego y lo utilizaron para cocer comida y para calentarse. Esta gente también construyó el primer temazcal. Pero no pudieron cuidar el fuego y quemaron montes y animales. Por conocer el fuego esta gente fue siempre muy soberbia. (27) Los pocos animales que se salvaron del fuego se presentaron ante Ñanˈanj Rikîˈ y le pidieron merecer que exterminara a la “gente chango”. Un día la “gente chango” fue consumida por el fuego y únicamente quedaron sus huesos y su grasa enterrados. Así fue como se acabó otra generación de gente creada por Ñanˈanj Rikîˈ.
(28) Pero Ñanˈanj Rikîˈ quiso que hubiera gente en el mundo para que cuidaran todo lo que él creó, por eso apareció un grupo de gente alta y fuerte llamada “mmî”. Mmî quiere decir “Gente que no conoce a su creador”. (29) Los mmî era gente físicamente muy parecida a la de ahora sólo que muy altos; algunos lograban vivir hasta mil años. Comían animales y quelites que ahora ya no existen. (30) En el tiempo de los mmî surgió el sol y la luna. Cuando el sol surgió los mmî se asustaron mucho ya que en su tiempo sólo conocían la luna y las estrellas; corrieron y se escondieron en los cráteres y cuevas por eso es que en la actualidad todavía hay huesos de los mmî en las cuevas. (31) Algunos mmî lograron sobrevivir acostumbrándose a la luz del sol y volvieron a reproducirse en el mundo.
(32) Los mmî se alimentaron de los frutos de los árboles, de quelites y de animales pero llegó un tiempo en que estaban acabando con todo y una vez más los animales se quejaron ante Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ hizo subir al mar hasta cubrir con agua la faz de la tierra y los mmî murieron ahogados. (33) Pero no quiso que se perdiera la raza de los mmî y salvó un niño y una niña poniéndolos en la cima de la montaña “Kïj Sa Gata” (‘La Montaña que Cargó’). Esta montaña en la actualidad se llama Kïj Sigatanj.
(34) Cuentan los abuelos que la gente que vive en la actualidad son los hijos de los nenes que estuvieron en “La Montaña que Cargó”. Cuando los hijos de estos nenes se reprodujeron se esparcieron por todo lo ancho del “Mundo-gente”. Así es como fue creado el “Mundo-gente”, la raza humana que conocemos en la actualidad.
THE CREATION OF THE HUMAN RACE OR
(1) HOW THE PEOPLE OF THE WORLD APPEARED
[TRADUCCIÓN AL INGLÉS]
(2) Our elders who speak “The Complete Language” tell us that in ancient times, many many years ago, there was a spirit who alone roamed the expansive heavens that existed. (3) At that time the world was dark and empty. This spirit is Ñanˈanj Rikîˈ, the sacred caretaker or the supreme being. This sacred being is the one who made everything that there is in the world.
(4) Ñanˈanj Rikîˈ made everything we can see and everything that we cannot see. He is the one who created the Earth and the rocks that are everywhere. (5) At that time, the Earth was flat and Ñanˈanj Rikîˈ would hold it up with one of his hands. When one hand got tired, he would take it with his other hand and this would produce movement. For this reason, the earth quakes.
(6) Ñanˈanj Rikîˈ thought and then created the sacred sea and the plants and trees of the earth, and all of the animals, big and small. (7) At that time, there were no stars, no sun or moon because heat eminated from inside of the earth. (8) But the time would come when the earth became cold because of the creation of wind. Ñanˈanj Rikîˈ thought once again and he then created the moon; he put it in the sky and he made it move, but as the years passed, the moon also lost its energy. (9) Our grandparents and parents say that the moon is the daughter of the earth because its name “ahuii” means, “That which is of the earth.”
(10) Many years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created other deities: he created the Sacred Lightning, (11)who sends rain to the earth. Water is in the moon. (12) Sacred Lightning is the one who punished people for not eating fruits and plants carefully. Sacred Lightning lives in the caves and for this reason, our ancestors make offerings there in order to deserve food and to have good crops of corn, beans, chilacayotes, green beans and green edible plants.
(13) We believe that the Sacred Lightning has many children. One of his sons warns us when it’s going to rain and he lives “Above the Cliffs”; another son lets us know when the torrential rains are coming and he lives on the top of Concepción Itunyoso Mountain; another son lives on the top of the Santo Domingo del Estado Mountain and he is the one who lets us know when the rain is going to stop. Another one of Sacred Lightning’s sons lives on the peak of Mount Yucunicoco y announces when a good rainy season is approaching.
(14) Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Wind. That being sometimes causes so much damage whenever it rains or storms that the corn crops are ruined, the mountain animals are killed and also the animals that we care for.
(15) Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Land. The land is like our mother because everything we eat comes from her. He also made Sacred Water, the goddess who takes care of the water wells, the streams, the rivers and the sacred sea. Sacred Water’s house is on the moon because the water we use on the earth comes from there.
(16) Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Kïj ï, a sacred being that takes care of the mountains and whatever there may be there. For that reason, when one wants to hunt an animal, one must ask for permission first. (17) Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Dachrúnj, the sacred being who takes care of the temazcal and human health. (18) He created Sichre, who is the being “without anything”. Sichre is the “one who has no soul” and he is in charge of punishing people who cause damage; his house is in “Ránako”, which means “The Dried Stream” or “Hell”.
(19) Ñanˈanj Rikîˈ thought and then he created the “rat people”. (20) These people were very tall, some as tall as 30 arm’s lengths. They would walk like horses on all fours; their skin was as tough as rocks. Each one of them was male and female at the same time and this enabled them to quickly reproduce. (21) They would eat quelites and roots but when that was finished off, they began to eat small animals. (22) The “Rat People” dug many holes in the earth and for that reason, there are so many craters in that region. (23) The animals that escaped from the “Rat People” got together and went to speak with Ñanˈanj Rikîˈ and they asked for permission to eradicate the “Rat People”. (24) Ñanˈanj Rikîˈ set fire to the earth to burn up the “Rat People” and afterwards, he sent them to the heavens as human torches so that they would eventually become stars. It is in this way that the “Rat People” ended.
(25) Years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created the “Monkey People”, but they were half human and half animal. They walked on all fours and they were fairly hairy and lazy because they spent all of their time sleeping. (26) The “Monkey People” invented fire and they used it to cook their food and to keep warm. Those people also built the first temazcal. But they were careless with fire and they burned up the mountains and animals. Since they knew all about fire, they were very prideful and arrogant. (27) The few animals that saved themselves from the fire, appeared before Ñanˈanj Rikîˈ and asked that the “Monkey People” be eliminated. One day the “Monkey People” were consumed by fire and only their bones and grease remained buried. It was in this way that another generation of people created by Ñanˈanj Rikîˈ ended.
(28) But Ñanˈanj Rikîˈ wanted there to be people in the world so that they could take care of everything he created, for that reason a group of very tall and strong people called “mmî” ‘Primitives’ appeared. Mmî means “people who do not recognize their creator.” (29) The Primitives were physically similar to the people of today except that they were really tall; some managed to live up to a thousand years. They used to eat animals and green plants that no longer exist today. (30) In the time of the Primitives, the sun and the moon appeared. When the sun appeared, the primitives were very afraid because in their times, they only knew the moon and the stars; they ran and hid themselves in the craters and caves and for this reason, there are bones of the primitives in the caves. (31) Some of the primitives managed to survive becoming accustomed to the light of the sun and they repopulated the earth once again.
(32) The primitives ate fruit from the trees, green plants and animals, but with time, they finished off everything. So once again, the animals complained to Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ made the sea levels rise covering the face of the earth and the primitives died by drowning. (33) But that did not mean that the primitive race ended. Ñanˈanj Rikîˈ saved a boy and a girl and he put them on the peak of the mountain “Kïj Sa Gata” (The Mountain that Carried). That mountain is called Kïj Sigatanj today.
(34) Our ancestors tell us that the people who live today are the children of the boy and the girl that were on the “Mountain that Carried.” When those children reproduced, they spread out through the entire world. This is how the people of the world were created and the human race that we know today.
SEGMENTACIÓN MORFOLÓGICA, TRANSCRIPCIÓN FONÉTICA, FONÉMICA Y GLOSAS
El análisis a continuación contiene una representación ortográfica de la leyenda en la primera línea, seguida por una transcripción fonética (estrecha) en la segunda y una transcripción fonémica (amplia) en la tercera. En la cuarta línea se presentan las glosas y la segmentación morfológica. Cada sección incluye una traducción libre al español e inglés.
1. Dàj guruguiˈ yumiguiì.
Dàj
guruguiˈ
yumiguiì.
d̪a1h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ʃu3mi32ɡwiː31
da1h
ɡ-uruɡwi3ʔ
ʃumi-ɡwi31
como
COM-aparecer
esfera-gente
Como apareció la gente del mundo.
How the people of the world appeared.
2. Nataˈ nej yîˈ aˈmii nânj nïˈïn sisi nga nâ, nda ˈngò yi hioˈo gàˈ gachîin, gurïn nimâan sa acheé yataˈa ga nda dan.
Cuentan los abuelos que hablan la lengua Nânj Nïˈïn, que en la antigüedad, hace una enorme cantidad de años, un espíritu caminaba solo en el espacio que existía en ese tiempo.
Our elders who speak “The Complete Language” tell us that in ancient times, many many years ago, there was a spirit who alone roamed the expansive heavens that existed.
3. Dadinˈ ga rumiˈ yumiguiì ni nitaj nuj giman. Nimâan dan huin Hianˈanj Rikîˈ ni Hianˈanj nan huin sa giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa man yumiguiì.
Dadinˈ
ga
rumiˈ
yumiguiì
d̪a3d̪ĩ32ʔ
ɡaː32
rʃu3mi2ʔ
ʃu3mi32ɡwiː31
dadĩ32ʔ
ɡ-a32
rumi2ʔ
ʃumi-ɡwi31
porque
COM-hubo
oscuro
esfera-gente
ni
nitaj
nuj
giman.
niː2
ni3t̪a32h
nu2h
ɡi3mãː2
ni2
nita32h
nu2h
ɡi-mã2
y
no.haber
nada
COM-haber
Nimâan
dan
huin
Hianˈanj
Rikîˈ
ni3mãː43
d̪ãː3
wĩː3
j̃a3ʔã32h
r̥i3ki4ʔ
nimã43
da3
wĩ3
jaʔã32h
riki4ʔ
corazón-espíritu
ese
PROG:ser
dios
supremo
ni
Hianˈanj
nan
huin
sa
giˈiaj
niː2
j̃ã3ʔã32h
nãː3
wĩː3
saː32
ɡi3ʔja3h
ni2
jãʔã32h
nã3
wĩ3
sa32
ɡi-ʔja3h
y
dios
este
PROG:ser
REL
COM-hacer
guruguiˈ
daranˈ
sa
man
yumiguiì.
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
d̪a3ɾã3ʔ
saː32
mãː2
ʃu3mi32ɡwiː31
ɡu-ruɡwi3ʔ
darã3ʔ
sa32
mã2
ʃumi-ɡwi31
COM-aparecer
todo
REL
haber
esfera-gente
En ese entonces el mundo estaba oscuro y no había nada. Ese espíritu es Ñanˈanj Rikîˈ, el sagrado cuidador, el ser supremo. Este sagrado ser es el que hizo aparecer todo lo que hay en el mundo-gente.
At that time the world was dark and empty. This spirit is Ñanˈanj Rikîˈ, the sacred caretaker, the supreme being. This sacred being is the one who made everything that there is in the world.
4. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ daranˈ sa niˈînˈ ni sa nun niˈînˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ hioˈóo ni daranˈ nej huuej man ganˈanj.
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
daranˈ
sa
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
d̪a3ɾã3ʔ
saː32
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
darã3ʔ
sa32
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
todo
REL
niˈînˈ
ni
sa
nun
niˈînˈ.
ni3ʔĩ4ʔ
niː2
saː32
nũː3
ni3ʔĩ4ʔ
niʔĩ4=ʔ
ni2
sa32
nũ3
niʔĩ4=ʔ
ver=1INCL
y
REL
no
ver=1INCL
Huej
giˈiaj
guruguiˈ
hioˈóo
ni
daranˈ
we3h
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
jo3ʔoː53
niː2
d̪a3ɾã3ʔ
we3h
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
joʔo53
ni2
darã3ʔ
él.PRO
COM-hacer
COM-aparecer
tierra
y
todo
nej
huuej
man
ganˈanj.
ne3h
wːe3h
mãː2
ɡã3ʔã32h
ne3h
wːe3h
mã2
ɡ-ãʔã32h
PL
roca
haber
COM-ir
Ñanˈanj Rikîˈ hizo todo lo que se ve y lo que no se ve. Es el que hizo surgir la tierra y las rocas que hay por todas partes.
Ñanˈanj Rikîˈ made everything you can see and everything that cannot be seen. He is the one who created the Earth and the rocks that there are everywhere.
5. Diu dan ni hioˈóo gahuin ˈngò ta niko xi. Ni Hianˈanj Rikîˈ huin sa aruˈueˈ man ngà nguèj raˈa nga yêˈ ˈngò raˈa ni nadunaj nadaˈa nga aˈngô raˈa ni sikiˈ hioˈóo ˈiaj yiˈi dan aˈuij hiûn.
En ese tiempo la tierra era muy plana y Ñanˈanj Rikîˈ la sostenía con cada una de sus manos. Cuando una se cansaba entonces la tomaba con la otra mano produciendo movimiento. Por es la tierra tiembla.
At that time, the Earth was flat and Ñanˈanj Rikîˈ would hold it up with one of his hands. When one hand got tired, he would take it with his other hand and would produce movement. For this reason, the earth quakes.
6. Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ Nnee Hianˈanj an giˈiaj, daranˈ nej koj ni chrun man rihian hioˈóo, daranˈ nej yuku, nej yuku yachìj ni nej yuku hua lij.
Ganï̂
ruhuâa
Hianˈanj
Rikîˈ
ni
guruguiˈ
ɡa3nɯː43
rᶾu3waː43
j̃a᷈3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
niː2
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡ-anɯ43
ruwa43
jãʔã32h
riki4ʔ
ni2
ɡu-ruɡwi3ʔ
COM-pensar
adentro
dios
supremo
y
COM-aparecer
Nnee
Hianˈanj an
giˈiaj,
daranˈ
nːeː323
j̃ã3ʔã2hã
ɡi3ʔja3h
d̪a3ɾãː3ʔ
nːe323
jãʔã2hã
ɡi-ʔja3h
darã3ʔ
agua
dios
COM-hacer
todo
nej
koj
ni
chrun
man
rihian
ne3h
ko3h
niː2
t͡ʂũː3
mãː2
rᶾi3ãː32
ne3h
ko3h
ni2
tʂũ3
mã2
riã32
PL
planta
y
árbol
haber
cara
hioˈóo
daranˈ
nej
yuku,
nej
yuku
jo3ʔoː53
d̪a3ɾãː3ʔ
ne3h
ʃu3kuː3
ne3h
ʃu3kuː3
joʔo53
darã3ʔ
ne3h
ʃuku3
ne3h
ʃuku3
tierra
todo
PL
animal
PL
animal
yachìj
ni
nej
yuku
hua
lij.
ʃa2t͡ʃi1h
niː2
ne3h
ʃu3kuː3
waː2
li3h
ʃatʃi1h
ni2
ne3h
ʃuku3
wa2
li3h
grande
y
PL
animal
PROG:ser
pequeño
Pensó Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir al sagrado mar, y creó todas las plantas y árboles de la tierra, los animales, grandes y pequeños.
Ñanˈanj Rikîˈ thought and then created the sacred sea and created the plants and trees of the earth, all the animals, big and small.
7. Diu dan ni nitaj atïˈï giman nitaj gui ni nitaj ahuii dadinˈ hué gè riki hioˈóo gahui gachiˈi.
Diu
dan
ni
nitaj
atïˈï
giman
d̪i4uː3
d̪ãː3
niː2
ni3t̪a32h
a3t̪ɯ3ʔɯ
ɡi3mãː2
diu3
dã3
ni2
nita32h
atɯ3ʔɯ
ɡi-mã2
tiempo
ese
y
no.haber
estrella
COM-haber
nitaj
gui
ni
nitaj
ahuii
ni3t̪a32h
ɡwiː3
niː2
ni3t̪a32h
a3wiː32
nita32h
ɡwi3
ni2
nita32h
awi32
no.haber
sol
y
no.haber
luna
dadinˈ
hué gè
riki
hioˈóo
d̪a3d̪ĩ32ʔ
wːe35 ɡeː1
r̥ᶴi3kiː3
jo3ʔoː53
dadĩ32ʔ
wːe35 ɡe1
riki3
joʔo53
porque
tiempo
adentro
tierra
(reafirma lo susodicho)
gahui
gachiˈi.
ɡa3wiː3
ɡa3t͡ʃi3ʔi
ɡ-awi3
ɡatʃi3ʔi
COM-salir
calor
En ese tiempo no había estrellas, ni sol ni luna, porque desde dentro de la tierra salía el calor.
At that time, there weren’t any stars, no sun or moon because heat eminated from inside of the earth.
8. Sani guchiˈ ˈngò diu ni naˈman hioˈóo dadinˈ ûta gahui nanèe, ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ ahuii giˈiaj, gunej yataˈa ni gisikij giˈiaj nej sani gachîin diu ni huê naj si naˈman ahuii nej.
Sani
guchiˈ
ˈngò
diu
ni
sa3niː2
ɡu3tʃ͡i3ʔ
ʔnɡoː1
d̪i4uː3
niː2
sani2
ɡ-utʃi3ʔ
ʔnɡo1
diu3
ni2
pero
COM-llegar
uno
tiempo
y
naˈman
hioˈóo
dadinˈ
ûta
gahui
nanèe ,
na3ʔmãː32
jo3ʔoː53
d̪a3d̪ĩː32ʔ
u4t̪aː3
ɡa3wiː3
na3neː13
naʔmã32
joʔo53
dadĩ32ʔ
uta3
ɡ-awi3
nane13
COM:enfriarse
tierra
porque
mucho
COM-salir
viento
ganï̂
ruhuâa
Hianˈanj
Rikîˈ
ni
guruguiˈ
ɡa3nɯː43
ru3waː43
j̃ã3ʔã32h
r̥ʃi3ki4ʔ
niː2
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡ-anɯ43
ruwa43
jãʔã32h
riki4ʔ
ni2
ɡu-ruɡwi3ʔ
COM-pensar
adentro
dios
supremo
y
COM-aparecer
ahuii
giˈiaj,
gunej
yataˈa
ni
gisikij
a3wiː32
ɡi3ʔja3h
ɡu3ne3h
ʃa3t̪a2ʔaː3
niː2
ɡi3si3ki32h
awi32
ɡi-ʔja3h
ɡ-une3h
ʃataʔa3
ni2
ɡi-siki32h
luna
COM-hacer
COM-sentar
cielo
y
COM-moverse
giˈiaj
nej
sani
gachîin
diu
ni
ɡi3ʔja3h
ne3h
sa3niː2
ɡa3t͡ʃiː43
d̪i4uː3
niː2
ɡi-ʔja3h
ne3h
sani2
ɡ-atʃi43
diu3
ni2
COM-hacer
también
pero
COM-pasar
tiempo
y
huê naj si
naˈman
ahuii
nej.
weː4 na1h siː2
na3ʔmãː32
a3wiː32
ne3h
we4 na1h si2
naʔmã32
awi32
ne3h
entonces
COM:enfriarse
luna
también
Pero llegó el tiempo en que la tierra se enfrió porque surgió el viento. Pensó otra vez Ñanˈanj Rikîˈ e hizo surgir la luna; la puso en el cielo y le dio movimiento, pero con los años también la luna se enfrió.
But the time would come when the earth became cold because the creation of the wind. Ñanˈanj Rikîˈ thought once again and the then created the moon; he put it in the sky and he made it move, but with the passing years, the moon also lost its energy.
9. Nej yî nêˈ, ni rej nêˈ taj sisi ahuii huin daˈní hioˈóo dadinˈ si-yugui gataj ruhuâa: “Sa ahui riki hioˈóo”.
Nuestros abuelos y nuestros padres dicen que la luna es hija de la tierra porque su nombre “ahuii” quiere decir: “La que surge de la tierra”.
Our grandparents and parents say that the moon is the daughter of the earth because her name “ahuii” means, “That which is of the earth.”
10. Ûta niko hioˈo gachîin ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ aˈngô nej Hianˈanj an, guruguiˈ Hianˈanj Duˈhui.
Ûta
niko
hioˈo
gachîin
ni
u4t̪aː3
ni1koː3
jo3ʔo
ɡa3t͡ʃĩː43
niː2
uta3
ni1ko3
jo3ʔo
ɡ-atʃĩ43
ni2
mucho
grande
año
COM-pasar
y
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
aˈngô
j̃ã3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
a3ʔnɡoː4
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
aʔnɡo4
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
otro
nej
Hianˈanj an,
guruguiˈ
Hianˈanj
Duˈhui.
ne3h
j̃ã3ʔã2hã2
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
d̪u2ʔwiː3
ne3h
jãʔã2hã
ɡu-ruɡwi3ʔ
jãʔã32h
duʔwi3
PL
dios
COM-aparecer
dios
rayo
Pasaron muchos años y Ñanˈanj Rikîˈ hizo aparecer otras deidades: surgió el Sagrado Rayo.
Many years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created other deities: he created the Sacred Lightning.
11. Hianˈanj nan huin sa aˈnï̂n gumàn rihian hioˈóo. Nnee nan ni nunj ruhuâa ahuii.
Hianˈanj
nan
huin
sa
aˈnï̂n
gumàn
j̃ã3ʔã32h
nãː3
wĩː3
saː32
a3ʔnɯ̃ː4
ɡu3mãː1
jãʔã32h
nã3
wĩ3
sa32
aʔnɯ̃4
ɡumã1
dios
este
PROG:ser
REL
PROG:enviar
lluvia
rihian
hioˈóo.
Nnee
nan
ni
nunj
ri3ãː32
jo3ʔoː53
nːeː32
nãː3
niː2
nũ3h
riã32
joʔo53
nːe32
nã3
ni2
nũ3h
adentro
tierra
agua
ese
y
adentro
ruhuâa
ahuii.
ru3waː43
a3wiː32
ruwa43
awi32
adentro
luna
Él es el que envía la lluvia a la tierra. El agua está en la luna.
He is the one who sends rain to the earth. Water is in the moon.
12. Hianˈanj Duˈhui huin sa ranˈ hiunˈunj nej guiì nitaj si dugumîi ˈngò chruj ni ˈngò kuej nga yâ nij. Dukuá hianˈanj nan huin huuej e yiˈi dan hua niˈianj yî nêˈ nej hiuj dan ni huaˈanj reˈej nej sij niˈiaj hianˈanj dan dani giriˈ nej sij sa ya nej sij dàj rôˈ ˈnḯïn, runee, kan rune ahua ni kuej e.
Hianˈanj
Duˈhui
huin
sa
ranˈ hiunˈunj
j̃ã3ʔã32h
d̪u3ʔwiː3
wĩː3
saː32
rã3ʔ j̃ũ3ʔũ32h
jãʔã32h
duʔwi3
wĩ3
sa32
rãʔ jũʔũ32h
dios
rayo
PROG:ser
REL
estorbar
nej
guiì
nitaj si
dugumîi
ˈngò
ne3h
ɡwiː31
ni3t̪a32h siː3
d̪u3ɡu3miː43
ʔŋɡoː1
ne3h
ɡwi31
nita32h si3
duɡumi43
ʔnɡo1
PL
gente
no.haber
PROG:cuidar
uno
chruj
ni
ˈngò
kuej
nga
yâ
t͡ʂu3h
niː2
ʔŋɡoː1
kwe3h
ᵑɡaː13
ʃaː43
tʂu3h
ni2
ʔnɡo1
kwe3h
nɡa13
ʃa43
fruto
y
uno
quelite
cuando
PROG:comer
nij.
ni3h
ni3h
ellos
Dukuá
hianˈanj
nan
huin
huuej e
yiˈi
d̪u3kwaː35
j̃ã3ʔã32h
nãː3
wĩː3
wːe3he
ʃi2ʔi
dukwa35
jãʔã32h
nã3
wĩ3
wːe3he
ʃiʔi2
su.casa
dios
ese
PROG:ser
cueva
por.eso
dan
hua
niˈianj
yî
nêˈ
nej
d̪ãː3
waː2
ni3ʔj̃ã32h
ʃiː4
ne4ʔ
ne3h
dã3
wa2
niʔjã32h
ʃi4
ne4ʔ
ne3h
ese
PROG:ser
PROG:respetar
abuelo
1PL
PL
hiuj
dan
ni
huaˈanj
reˈej
nej
ju3h
d̪ãː3
niː2
wa3ʔã32h
r̥ᶴeʔe3h
ne3h
ju3h
dã3
ni2
waʔã32h
reʔe3h
ne3h
allá
ese
y
PROG:ir
PROG:dejar
PL
sij
niˈiaj
hianˈanj
dan
dani
giriˈ
si3h
ni3ʔja2h
j̃ã3ʔã32h
d̪ãː3
d̪a3niː3
ɡi3ɾi32ʔ
si3h
niʔja2h
jãʔã32h
dã3
dani3
ɡi-ri32ʔ
él.PRO
merecimiento
dios
ese
para.que
COM-hallar
nej
sij
sa
ya
nej
sij
ne3h
si3h
saː32
ʃaː2
ne3h
si3h
ne3h
si3h
sa32
ʃa2
ne3h
si3h
PL
él.PRO
REL
POT:comer
PL
él.PRO
dàj rôˈ
ˈnḯïn,
runee,
kan,
rune ahua
ni
d̪a1h ro4ʔ
ʔnɯː53
r̥u3neː23
kãː3
ru3neː32 a3waː3
niː2
da1h ro4ʔ
ʔnɯ53
rune23
kã3
rune32 awa3
ni2
como
maíz
frijol
calabaza
habas
y
kuej e.
kwe3he
kwe3he
quelite
El Rayo es el que molesta a la gente que no come con cuidado los frutos y los quelites. La casa del Rayo está en las cuevas por eso los abuelos hacen ofrendas en ellas para merecer alimento y tener buenas cosechas de maíz, frijol, chilcayotes, habas y quelites.
Sacred Lightning is the one who punished people who do not eat fruits and plants carefully. Sacred Lightning’s lives in the caves and for this reason, our ancestors make offerings there in order to deserve food and to have good crops of corn, beans, chilacayotes, green beans and green edible plants.
13. Anï̂ï ruhuâa nêˈ sisi hua gaˈì daˈní Hianˈanj nan. ˈNgò nej daˈní huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ ni huej huin sa nne “Yichrá ganee”, aˈngoj huin sa nataˈ naˈanj nga guyumà gumàn nukuaj ni nunj ra Kïj Anej e, aˈngoj nun ra Kïj Ruku ni huej nataˈ naˈanj nga ganˈanj gumàn. Aˈngô daˈní Hianˈanj Duˈhui nun ra Kïj Yaka ni huej huin sa nataˈ naˈanj nga gamanˈ yichèj.
Pensamos que el Rayo tiene varios hijos. Uno de sus hijos es el que avisa cuándo va a llover y vive “Arriba del desbarrancadero”; otro es el que avisa cuando vendrán lluvias torrenciales y vive en la punta del cerro de la Concepción Itunyoso; otro está en la punta del cerro de Santo Domingo del Estado y es el que avisa cuando la lluvia se va a ir. Otro de los hijos del Sagrado Rayo vive en la punta del cerro de Yucunicoco y anuncia cuando aproxima una buena temporada de lluvias.
We believe that the Sacred Lightning has many children. One of his sons warns us when it is going to rain and he lives “Above the Cliffs”; another son lets us know when the torrential rains are coming and he lives on the top of Concepción Itunyoso Mountain; another son lives on the top of the Santo Domingo del Estado Mountain and he is the one who lets us know when the rain is going to depart. Another one of Sacred Lightning’s sons lives on the peak of the Mount Yucunicoco y announces when a good rainy season is approaching.
14. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nanèe. Hianˈanj nan hua daˈaj ni gaˈue giˈiaj yiˈij dadinˈ reˈ nnaà ni dagahuij nej yuku man kïj ï ni nej yuku dugumîˈ nga aˈuij gumàn nugui asi gumàn nanèe.
Ñanˈanj Rikîˈ creó al sagrado viento. Este ser a veces puede provocar daños porque echa perder las milpas y mata a los animales del monte y también a los animales que cuidamos, cuando provoca temporales o tempestades.
Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Wind. That being sometimes causes so much damage that the corn crops are ruined, mountain animals are killed and also the animals that we care for whenever it rains or storms.
15. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Hioˈoj o, hianˈanj nan ni rôˈ huin nîˈ huin dadinˈ rihianj ahui sa yôˈ. Huej giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Nnee ni huej dugumîin hiuˈuj nnee, yinée, kïn ni nnee hianˈanj an. Dukuá hianˈanj nan huin ahuii dadinˈ ruhuâa ahuii ahui nnee rasunˈ rihian hioˈóo.
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
Hianˈanj
Hioˈoj o,
j̃ã3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
jo3ʔo3ho
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi3-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
jãʔã32h
joʔo3ho
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
dios
de.tierra
hianˈanj
nan
ni
rôˈ
huin
nîˈ
j̃ã3ʔã32h
nãː3
niː2
ᵈr̥ᶴo4ʔ
wĩː3
ni4ʔ
jãʔã32h
nã3
ni2
ro4=ʔ
wĩ3
ni4=ʔ
dios
este
y
adentro=1PL
PROG:ser
de.nosotros=1PL
huin
dadinˈ
rihianj
ahui
sa
yôˈ.
wĩː3
d̪a3d̪ĩ32ʔ
ri3ã32h
a3wiː3
saː32
ʃo4ʔ
wĩ3
dadĩ32ʔ
riã32h
awi3
sa32
ʃo4=ʔ
PROG:ser
porque
cara
PROG:salir
REL
comer=1PL
Huej
giˈiaj
guruguiˈ
Hianˈanj
Nnee
ni
we3h
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
nːeː323
niː2
we3h
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
jãʔã32h
nːe323
ni2
ese.PRO
COM-hacer
COM-aparecer
dios
agua
y
huej
dugumîin
hiuˈuj
nnee,
yinée,
kïn
we3h
du3ɡu3mĩː43
ju3ʔuh
nːeː323
ʃi3neː53
kɯ̃ː3
we3h
duɡumĩ43
ju3ʔuh
nːe323
ʃine53
kɯ̃3
ese
PROG:cuidar
pozo
agua
arroyo
río
ni
nnee
hianˈanj an.
Dukuá
hianˈanj
nan
niː2
nːeː323
j̃ã3ʔã2hã
d̪u3kwaː35
j̃ã3ʔã32h
nãː3
ni2
nːe323
jãʔã2hã
dukwa35
jãʔã32h
nã3
y
agua
dios
su.casa
dios
este
huin
ahuii
dadinˈ
ruhuâa
ahuii
ahui
wĩː3
a3wiː32
d̪a3d̪ĩ32ʔ
ru3waː43
a3wiː32
a3wiː3
wĩ3
awi32
dadĩ32ʔ
ruwa43
awi32
awi3
PROG:ser
luna
porque
adentro
luna
PROG:salir
nnee
rasunˈ
rihian
hioˈóo.
nːeː323
ra3sũ2ʔ
ri3ãː32
jo3ʔoː53
nːe323
rasũ2=ʔ
riã32
joʔo53
agua
PROG:usar=1PL
cara
tierra
Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a la Sagrada Tierra. La tierra es como nuestra madre porque de ella sale todo lo que nos alimenta. También hizo a la Sagrada Agua que es la deidad que cuida los pozos, los arroyos, los ríos y el sagrado mar. La casa de la Sagrada Agua es la luna porque dentro de la luna sale el agua que utilizamos en la tierra.
Ñanˈanj Rikîˈ created the Sacred Land. The land is like our mother because everything we eat comes from her. He also made Sacred Water, the goddess who takes care of the water wells, the streams, the rivers and the sacred sea. Sacred Water’s house is on the moon because the water we use on the earth comes from there.
16. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Kïj ï, ni huej nikaj hiunˈunj kïj ï ni nej yuku, yiˈi dan nga rôˈ dagahuîˈ nej yuh ni gàˈ sinïn gachinj niˈiôˈ rihianj.
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
Hianˈanj
Kïj ï,
j̃ã2ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi3ja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
kɯ3hɯ
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
jãʔã32h
kɯ3hɯ
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
dios
monte
ni
huej
nikaj
hiunˈunj
kïj ï
niː2
we3h
ni3ka32h
j̃ũ3ʔũ32h
kɯ3hɯ
ni2
we3h
nika32h
jũʔũ32h
kɯ3hɯ
y
ese
PROG:tener
responsabilidad
monte
ni
nej
yuku,
yiˈi
dan
nga
niː2
ne3h
ʃu3kuː3
ʃi2ʔi
dãː3
ŋɡaː13
ni2
ne3h
ʃuku3
ʃiʔi2
dã3
nɡa13
y
PL
animal
por.eso
ese
cuando
rôˈ
dagahuîˈ
nej
yuj
ni
gàˈ
ro4ʔ
da3ɡa3wi4ʔ
ne3h
ʃu3h
niː2
ɡa1ʔ
ro4=ʔ
daɡawi4=ʔ
ne3h
ʃu3h
ni2
ɡa1ʔ
PROG:querer=1PL
matar=1PL
PL
animal.PRO
y
estar
sinïn
gachinj
niˈiôˈ
rihianj.
si3nɯ̃ː2
ɡa2t͡ʃĩ2h
ni3ʔjo4ʔ
ri3ã32h
sinɯ̃2
ɡ-atʃĩ2h
niʔjo4=ʔ
riã32h
primero
POT-pedir
mirar=1PL
cara
Ñanˈanj Rikîˈ hizo surgir a Ñanˈanj Kïj ï, ser sagrado que tiene a su cuidado los montes y lo que hay en ellos. Por eso cuando se quiere cazar un animal se le debe de pedir merecimiento primero.
Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Kïj ï, a sacred being that takes care of the mountains and whatever there may be there. For that reason, when one wants to hunt an animal, one must seek permission first.
17. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Hianˈanj Dachrúnj ni huej huin Hianˈanj Guˈuaj a ni nikaj hiunˈun giˈiaj gonoˈôj nej guiì.
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
Hianˈanj
Dachrúnj
j̃ã3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
da3t͡ʂũ35h
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
jãʔã32h
datʂũ35h
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
dios
parto
ni
huej
huin
Hianˈanj
Guˈuaj a
ni
niː2
we3h
wĩː3
j̃ã3ʔã32h
(ɡ)u3ʔwa2ha
niː2
ni2
we3h
wĩ3
jãʔã32h
ɡuʔwa2ha
ni2
y
ese
PROG:ser
dios
temazcal
y
nikaj
hiunˈun
giˈiaj
gonoˈôj
nej
guiì.
ni3ka32h
j̃ũ3ʔũ3h
ɡi3ʔja3h
ɡo3no3ʔo4h
ne3h
ɡwiː31
nika32h
jũʔũ3h
ɡi-ʔja3h
ɡonoʔo4h
ne3h
ɡwi31
PROG:tener
responsabilidad
COM-hacer
medicina
PL
gente
Ñanˈanj Rikîˈ creó a Ñanˈanj Dachrúnj, el ser sagrado que cuida el temazcal y tiene encomendado cuidar la salud humana.
Ñanˈanj Rikîˈ created Ñanˈanj Dachrúnj, the sacred being that takes care of the temazcal and human health.
18. Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ Sichre, sichre huin “Sí nitaj si nikaj nimâan” ni huej duguaˈì nej sí ˈiaj gakïˈïn. Dukuaj nne Rânako.
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
Sichre,
sichre
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
si3t͡ʂeː3
si3t͡ʂeː3
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
sitʂe3
sitʂe3
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
diablo
diablo
huin
“Sí
nitaj si
nikaj
nimâan”
ni
wĩː3
siː35
ni3t̪a32h siː3
ni3ka32h
ni3mãː43
niː2
wĩ3
si35
nita32h si3
nika32h
nimã43
ni2
PROG:ser
hombre
no.haber
PROG:tener
alma
y
huej
duguaˈì
nej
sí
ˈiaj
gakïˈïn.
we3h
d̪u3ɡwa3ʔiː1
ne3h
siː35
ʔja3h
ɡa3kɯ̃2ʔɯ̃
we3h
duɡwaʔi1
ne3h
si35
ʔja3h
ɡakɯ̃2ʔɯ̃
ese
PROG:castigar
PL
hombre
PROG:hacer
delito-pecado
Dukuaj
nne
Ránako.
d̪u3kwa3h
nːeː3
ra4na4koː3
dukwa3h
nːe3
ranako3
su.casa
PROG:estar.sentado
el.río.seco (infierno)
Creó a Sichre, que es el ser “sin nada”. Sichre es “el que no tiene alma” y se encarga de castigar a los que provocan daños, su casa está en “Ránako” que quiere decir “El arroyo seco” o “El Infierno”.
He created Sichre, who is the being “without anything”. Sichre is the “one who has no soul” and he is in charge of punishing people who cause damage; his house is in “Ránako”, which means “The Dried Stream” or “Hell”.
19. Hué Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj guruguiˈ “Taˈnaj a” ni nikaj hiunˈun duguminj nej guiì guruguiˈ nda neˈ rukùu.
Hué
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
guruguiˈ
“Taˈnaj a”
weː35
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
t̪a3ʔna3ha
we35
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ʔja3h
ɡu-ruɡwi3ʔ
taʔna3ha
también
dios
supremo
COM-hacer
COM-aparecer
fantasma
ni
nikaj
hiunˈun
duguminj
nej
niː2
ni3ka32h
jũ3ʔũː3
du2ɡu3mĩ3h
ne3h
ni2
nika32h
jũʔũ3
duɡumĩ3h
ne3h
y
PROG:tener
responsabilidad
PROG:cuidar
PL
guiì
guruguiˈ
nda
neˈ
rukùu.
ɡwiː31
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
n̪d̪aː23
ne32ʔ
r̥ᶴu3kuː13
ɡwi31
ɡu-ruɡwi3ʔ
nda23
ne32ʔ
ruku13
gente
COM-aparecer
hasta
tiempo
atrás
20. Ganï̂ ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ ni guruguiˈ guiì yutu guiì giˈiaj. Nej guiì nan ni guiì yakan xi ga nej sij, sij nda kochiˈ yikóo yakan nej sij ni gaché guâhiu nej sij ni ûta sikàˈ nnïj nej sij dàj rôˈ sikàˈ hiëj. Goˈngo nej guiì nan ni gahuin nej sij sí ni guiì yanà yiˈi dan ûta hiòo giyiˈnanj nej sij.
Ganï̂
ruhuâa
Hianˈanj
Rikîˈ
ni
guruguiˈ
ɡa3nɯː43
ru3waː43
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
niː2
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡ-anɯ43
ruwa43
jãʔã32h
riki4ʔ
ni2
ɡu-ruɡwi3ʔ
COM-pensar
adentro
dios
supremo
y
COM-aparecer
guiì
yutu
guiì
giˈiaj.
Nej
guiì
ɡwiː31
ʃu3t̪uː2
ɡwiː31
ɡi3ʔja3h
ne3h
ɡwiː31
ɡwi31
ʃutu2
ɡwi31
ɡi-ʔja3h
ne3h
ɡwi31
gente
ratón
gente
COM-hacer
PL
gente
nan
ni
guiì
yakan
xi
ga
nãː3
niː2
ɡwiː31
ʃa2kãː2
ʒiː3
ɡaː32
nã3
ni2
ɡwi31
ʃakã2
ʒi3
ɡ-a32
ese
y
gente
alto
muy
COM-haber
nej
sij,
sij
nda
kochiˈ
yikóo
ne3h
si3h
si3h
n̪d̪aː23
ko3tʃ͡i3ʔ
ʃi3koː53
ne3h
si3h
si3h
nda23
kotʃi3ʔ
ʃiko53
PL
él.PRO
él.PRO
hasta
treinta
codo
yakan
nej
sij
ni
gaché
guâhiu
ʃa2kãː2
ne3h
si3h
niː2
ɡa3t͡ʃeː35
ɡwa4juː3
ʃakã2
ne3h
si3h
ni2
ɡ-atʃe35
ɡwaju3
alto
PL
él.PRO
y
COM-caminar
caballo
nej
sij
ni
ûta
sikàˈ
nnïj
ne3h
si3h
niː2
u4t̪aː3
si3ka1ʔ
nːɯ3h
ne3h
si3h
ni2
uta3
sika1ʔ
nːɯ3h
PL
él.PRO
y
mucho
duro
piel
nej
sij
dàj
rôˈ
sikàˈ
hiëj.
ne3h
si3h
d̪a1h
r̥ᶴo4ʔ
si3ka1ʔ
jɛ3h
ne3h
si3h
da1h
ro4ʔ
sika1ʔ
jɛ3h
PL
él.PRO
como
adentro
duro
piedra
Goˈngo
nej
guiì
nan
ni
gahuin
ɡo3ʔŋɡoː2
ne3h
ɡwiː31
nãː3
niː2
ɡa3wĩː3
ɡoʔnɡo2
ne3h
ɡwi31
nã3
ni2
ɡa-wĩ3
cada
PL
gente
ese
y
COM-ser
nej
sij
sí
ni
guiì
yanà
ne3h
si3h
siː53
niː2
ɡwiː31
ʃa3naː1
ne3h
si3h
si53
ni2
ɡwi31
ʃana1
PL
él.PRO
hombre
y
gente
mujer
yiˈi
dan
ûta
hiòo
giyiˈnanj
nej
ʃi2ʔi
d̪ãː3
u4t̪aː3
joː13
ɡi3ʃi3ʔnã2h
ne3h
ʃiʔi2
dã3
uta3
jo13
ɡi-ʃiʔnã2h
ne3h
por.eso
ese
mucho
rápido
COM-abundar
PL
sij.
si3h
si3h
él.PRO
Pensó Ñanˈanj Rikîˈ y creó a la “gente rata”. Esta gente era muy alta, llegaba a medir hasta 30 brazadas; caminaban como caballos en cuatro patas, su piel era tan dura como las rocas. Cada uno de ellos era hombre y mujer al mismo tiempo y esto les permitió reproducirse rápidamente.
Ñanˈanj Rikîˈ thought and then he created the “rat people”. These people were very tall, some as tall as 30 armlengths. They would walk like horses on all fours; their skin was as tough as rocks. Each one of them was male and female at the same time and this enabled them to quickly reproduce.
21. Yâ nej sij kuej e ni hiaˈa chrun sani nga ganahuij yâ nej sij ni gayiˈi nej sij yâ nej sij nej yuku hua lij.
Yâ
nej
sij
kuej e
ni
hiaˈa
ʃaː43
ne3h
si3h
kwe3he
niː2
ja3ʔa
ʃa43
ne3h
si3h
kwe3he
ni2
ja3ʔa
COM:comer
PL
él.PRO
quelite
y
raíz
chrun
sani
nga
ganahuij
yâ
nej
t͡ʂũː3
sa3niː2
ŋɡaː13
ɡa3na3wi3h
ʃaː43
ne3h
tʂũ3
sani2
nɡa13
ɡa-nawi3h
ʃa43
ne3h
árbol
pero
cuando
COM-acabar
COM:comer
PL
sij
ni
gayiˈi
nej
sij
yâ
si3h
niː2
ɡa3ʃi3ʔiː2
ne3h
si3h
ʃaː43
si3h
ni2
ɡ-aʃiʔi2
ne3h
si3h
ʃa43
él.PRO
y
COM-comenzar
PL
él.PRO
COM:comer
nej
sij
nej
yuku
hua
lij.
ne3h
si3h
ne3h
ʃu3kuː3
waː2
li3h
ne3h
si3h
ne3h
ʃuku3
wa2
li3h
PL
él.PRO
PL
animal
PROG:estar
pequeño
Comían quelites y raíces de árboles pero cuando acabaron con estos comenzaron a alimentarse de los animales pequeños.
They would eat quelites and tree roots but when that was finished off, they began to eat small animals.
22. Nej guiì nan ni ûta gán nej sij hiuˈuj u riki hioˈóo yiˈi dan diu hiiaj ni ûta man hiuˈuj ˈhiúun yihiûnˈ.
La “gente rata” cavó muchos agujeros en la tierra por eso en la actualidad hay muchos cráteres en la región.
The “Rat People” dug many holes in the earth and for that reason, there are so many craters in that region.
23. Nej yuku nani rihian nej guiì yutu guiì ganaraˈuiˈ nej yuj ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuj rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj sisi dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ guiì yutu guiì huê dan ni gaˈnïḯ Hianˈanj Rikîˈ hianˈaan gaˈnaj rihian hioˈóo ni gachrîj hianˈaan nïˈï̂nj daranˈ nej sí yutu guiì.
Nej
yuku
nani
rihian
nej
guiì
ne3h
ʃu3kuː3
na3niː32
ri3ãː32
ne3h
ɡwiː31
ne3h
ʃuku3
nani32
riã32
ne3h
ɡwi31
PL
animal
COM:escapar
cara
PL
gente
yutu
guiì
ganaraˈuiˈ
nej
yuj
ni
ʃu3t̪uː2
ɡwiː31
ɡa3na3ɾa3ʔwi3ʔ
ne3h
ʃu3h
niː2
ʃutu2
ɡwi31
ɡa-naraʔwi3ʔ
ne3h
ʃu3h
ni2
ratón
gente
COM-juntar.se
PL
animal.PRO
y
ganˈanj
gaˈmii
gakïnˈ
nej
yuj
rihian
ɡã3ʔã32h
ɡa3ʔmi:32
ɡa3kɯ̃3ʔ
ne3h
ʃu3h
ri3ãː32
ɡ-ãʔã32h
ɡ-aʔmi32
ɡ-akɯ̃3ʔ
ne3h
ʃu3h
riã32
COM-ir
COM-hablar
COM-acusar
PL
animal.PRO
a.su.cara
Hianˈanj
Rikîˈ
ni
gachín
niˈiaj
nej
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
niː2
ɡa3t͡ʃĩː45
ni3ʔja2h
ne3h
jãʔã32h
riki4ʔ
ni2
ɡ-atʃĩ45
niʔja2h
ne3h
dios
supremo
y
COM-pedir
merecimiento
PL
yuj
sisi
dagahuiˈ
Hianˈanj
Rikîˈ
guiì
ʃu3h
si3siː2
d̪a3ɡa3wi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
ɡwiː31
ʃu3h
sisi2
daɡawi3ʔ
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡwi31
animal.PRO
para.que
com:matar
dios
supremo
gente
yutu
guiì
huê dan ni
gaˈnïḯ
ʃu3t̪uː2
gwiː31
weː4 dãː3 niː2
ɡa3ʔnɯː35
ʃutu2
gwi31
we4 dã3 ni2
ɡ-aʔnɯ35
ratón
gente
por.eso
COM-mandar
Hianˈanj
Rikîˈ
hianˈaan
gaˈnaj
rihian
hioˈóo
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
j̃ã3ʔãː32
ɡa3ʔna32h
r̥ᶴi3ãː32
jo3ʔoː53
jãʔã32h
riki4ʔ
jãʔã32
ɡ-aʔna32h
riã32
joʔo53
dios
supremo
fuego
COM-venir
su.cara
tierra
ni
gachrîj
hianˈaan
nïˈï̂nj
daranˈ
nej
niː2
ɡa3t͡ʂi4h
j̃ã3ʔãː32
nɯ3ʔɯ̃4h
d̪a3ɾãː3
ne3h
ni2
ɡ-atʂi4h
jãʔã32
nɯ3ʔɯ̃4h
darã3
ne3h
y
COM-meter
lumbre
completo
todo
PL
sí
yutu
guiì.
siː35
ʃu3t̪uː2
ɡwiː31
si35
ʃutu2
ɡwi31
hombre
ratón
gente
Los animales que se salvaron del la “gente rata” se unieron y fueron a hablar con Ñanˈanj Rikîˈ y pidieron merecer que exterminara a la “gente rata”.
The animals that escaped from the “Rat People” got together and went to speak with Ñanˈanj Rikîˈ and they asked for permission to eradicate the “Rat People”.
24. Nga ganû hianˈaan nej guiì nan’ ni gaˈnïḯn Hianˈanj Rikîˈ nanˈ ni yataˈa ni ganahuin ni atïˈï. Danaj gahuin ni ganahuij nej guiì yutu guiì.
Nga
ganû
hianˈaan
nej
guiì
nan
ŋɡaː13
ɡa3nuː4
j̃ã3ʔãː32
ne3h
ɡwiː31
nãː3
nɡa13
ɡ-anu4
jãʔã32
ne3h
ɡwi31
nã3
cuando
COM-pegar
lumbre
PL
gente
ese
ni
gaˈnïḯn
Hianˈanj
Rikîˈ
nanˈ
ni
niː2
ɡa3ʔnɯ̃ː35
j̃ã2ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
nã3ʔ
niː2
ni2
ɡ-aʔnɯ̃35
jãʔã32h
riki4ʔ
nã3ʔ
ni2
y
COM-enviar
dios
supremo
COM:irse
y
yataˈa
ni
ganahuin
ni
atïˈï.
ʃa3t̪a2ʔaː3
niː2
ɡa3na3wĩː3
niː2
a3t̪ɯ3ʔɯ
ʃataʔa3
ni2
ɡa-nawĩ3
ni2
atɯ3ʔɯ
cielo
y
COM-convertirse.en
y
estrella
Danaj
gahuin
ni
ganahuij
nej
guiì
d̪a3na3h
ɡa3wĩː3
niː2
ɡa3na3wi3h
ne3h
ɡwiː31
dana3h
ɡa-wĩ3
ni2
ɡa-nawi3h
ne3h
ɡwi31
así
COM-ser
y
COM-acabar.se
PL
gente
yutu
guiì.
ʃu3t̪uː2
ɡwiː31
ʃutu2
ɡwi31
ratón
gente
Ñanˈanj Rikîˈ envió fuego a la tierra para quemar a la “gente rata” y luego los envió al cielo convertidos en antorcha humana para que se convirtieran en estrellas. Así culminó la ge- neración de la “gente rata”.
Ñanˈanj Rikîˈ set fire to the earth to burn up the “Rat People” and afterwards, he sent them to the heavens as human torches so that they would eventually become stars. It is in this way that the “Rat People” ended up.
25. Gachîin hioˈo ni guruguiˈ guiì guruhui giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ, sani daˈaj huin nej sij yuku ni daˈaj huin nej sij guiì, ni gaché nitu nej sij, ûta mân gutsinj in nï̀nˈ gachràˈ nej sij ni ûta rumì nej sij dadinˈ nigànj chre ni man si atoj nej sij.
Gachîin
hioˈo
ni
guruguiˈ
guiì
guruhui
ɡa3t͡ʃĩː43
jo3ʔo
niː2
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡwiː31
ɡu3ɾu3wiː3
ɡ-atʃĩ43
jo3ʔo
ni2
ɡu-ruɡwi3ʔ
ɡwi31
ɡuruwiː3
COM-pasar
año
y
COM-aparecer
gente
chango
giˈiaj
Hianˈanj
Rikîˈ,
sani
daˈaj
huin
ɡi3ʔja3h
j̃ã3ʔã32h
ri3ki4ʔ
sa3niː2
d̪a2ʔa2h
wĩː3
ɡi-ʔja3h
jãʔã32h
riki4ʔ
sani2
daʔa2h
wĩ3
COM-hacer
dios
supremo
pero
mitad
PROG:ser
nej
sij
yuku
ni
daˈaj
huin
ne3h
si3h
ʃu3kuː3
niː2
d̪a2ʔa2h
wĩː3
ne3h
si3h
ʃuku3
ni2
daʔa2h
wĩ3
PL
él.PRO
animal
y
mitad
PROG:ser
nej
sij
guiì,
ni
gaché
nitu
ne3h
si3h
ɡwiː31
niː2
ɡa3t͡ʃeː35
ni3t̪uː3
ne3h
si3h
ɡwi31
ni2
ɡ-atʃe5
nitu3
PL
él.PRO
gente
y
COM-caminar
agachado
nej
sij,
ûta
mân
gutsinj in
nï̀nˈ
ne3h
si3h
u4t̪aː3
mãː4
ɡu3t͡sĩ3hĩ
nɯ̃1ʔ
ne3h
si3h
uta3
mã4
ɡutsĩ3hĩ
nɯ̃1ʔ
PL
él.PRO
muy
haber
pelo
todo
gachràˈ
nej
sij
ni
ûta
rumì
ɡa1t͡ʂa1ʔ
ne3h
si3h
niː2
u4t̪aː3
ru1miː1
ɡatʂa1ʔ
ne3h
si3h
ni2
uta3
rumi1
amplio
PL
él.PRO
y
muy
flojo
nej
sij
dadinˈ
nigànj
chre
ni
ne3h
si3h
d̪a3d̪ĩ32ʔ
ni1ɡã1h
t͡ʂeː3
niː2
ne3h
si3h
dadĩ32ʔ
niɡã1h
tʂe3
ni2
PL
él.PRO
porque
eterno
vano
y
man si
atoj
nej
sij.
mãː2 siː3
a3t̪o32h
ne3h
si3h
mã2 si3
ato32h
ne3h
si3h
solamente
PROG:dormir
PL
él.PRO
Pasaron los años y Ñanˈanj Rikîˈ creó a la “gente chango” pero estos eran mitad humanos y mitad animal; caminaban sobre sus cuatro patas y eran sumamente peludos y perezosos pues todo el tiempo se la pasaban durmiendo.
Years went by and Ñanˈanj Rikîˈ created the “Monkey People”, but they were half human and half animal. They walked on all fours and they were fairly hairy and lazy because they spent all of their time sleeping.
26. Guiì guruhui giˈiaj guruguiˈ hianˈaan ni rihianj riˈianj sij sa yâ si ni rigï̂n nej sij nej. Huê nej guiì nan giˈiaj guruguiˈ guˈuaj a. Sani nun gaˈue dugumîn nej sij hianˈaan ni gaka kïj ï ni yuku giˈiaj nej sij. Hian niˈi nej guiì guruhui dàj garasun ni hianˈaan ni ûta sij nej sij ruhuâa sij.
La “gente chango” hizo surgir el fuego y lo utilizaron para cocer comida y para calentarse. Esta gente también construyó el primer temazcal. Pero no pudieron cuidar el fuego y quemaron los montes y los animales. Por conocer el fuego esta gente era muy soberbia.
The “Monkey People” invented fire and they used it to cook their food and to keep warm. Those people also built the first temazcal. But they were careless with fire and they burned up the mountains and animals. Since they knew all about fire, they were very prideful and arrogant.
27. ˈNgò gui ni naraˈuiˈ daranˈ nej yuku ganani rihian hianˈaan ni ganˈanj gaˈmii gakïnˈ nej yuku rihian Hianˈanj Rikîˈ ni gachín niˈiaj nej yuj dagahuiˈ Hianˈanj Rikîˈ nej guiì guruhui. ˈNgò gui dan ni gaka daranˈ nej guruhui giˈiaj hianˈaan ni man namii ngà nneè kú nej si ginaj riki hioˈóo. Danaj gahuin ni ganahuij aˈngô yiˈnïn guiì guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj Rikîˈ.
ˈNgò
gui
ni
naraˈuiˈ
daranˈ
nej
ʔŋɡoː1
ɡwiː3
niː2
na3ɾa3ʔwi3ʔ
d̪a3ɾã3ʔ
ne3h
ʔnɡo1
ɡwi3
ni2
naraʔwi3ʔ
darã3ʔ
ne3h
uno
día
y
COM:juntarse
todo
PL
yuku
ganani
rihian
hianˈaan
ni
ganˈanj
ʃu3kuː3
ɡa3na3niː32
ri3ãː32
j̃ã3ʔãː32
niː2
ɡã3ʔã32h
ʃuku3
ɡa-nani32
riã32
jãʔã32
ni2
ɡ-ãʔã32h
animal
COM-escapar
cara
lumbre
y
COM-ir
gaˈmii
gakïnˈ
nej
yuku
rihian
Hianˈanj
ɡa3ʔmiː32
ɡa3kɯ̃3ʔ
ne3h
ʃu3kuː3
ri3ãː32
j̃ã3ʔã32h
ɡ-aʔmi32
ɡakɯ̃3ʔ
ne3h
ʃuku3
riã32
jãʔã2h
COM-hablar
delito
PL
animal
cara
dios
Rikîˈ
ni
gachín
niˈiaj
nej
ri3ki4ʔ
niː2
ɡa3t͡ʃĩː45
ni3ʔja2h
ne3h
riki4ʔ
ni2
ɡ-atʃĩ45
niʔja2h
ne3h
supremo
y
COM-pedir
merecimiento
PL
yuj
dagahuiˈ
Hianˈanj
Rikîˈ
nej
guiì
ʃu3h
d̪a3ɡa3wi3ʔ
j̃ã3ʔã32h
rᶾi3ki4ʔ
ne3h
ɡwiː31
ʃu3h
daɡawi3ʔ
jãʔã32h
riki4ʔ
ne3h
ɡwi31
animal.PRO
COM:matar
dios
supremo
PL
gente
guruhui.
ˈNgò
gui
dan
ni
gaka
ɡu3ɾu3wiː3
ʔŋɡoː1
ɡwiː3
d̪ãː3
niː2
ɡa3kaː32
ɡuruwi3
ʔnɡo1
ɡwi3
dã3
ni2
ɡ-akaː32
chango
uno
día
ese
y
COM-quemar
daranˈ
nej
guruhui
giˈiaj
hianˈaan
ni
d̪a3ɾã3ʔ
ne3h
ɡu3ɾu3wiː3
ɡi3ʔja3h
j̃ã3ʔãː32
niː2
darã3ʔ
ne3h
ɡuruwi3
ɡi-ʔja3h
jãʔã32
ni2
todo
PL
chango
COM-hacer
fuego
y
man
namii
ngà
nneè
kú
nej
mãː2
na3miː32
ŋɡaː1
nːeː31
kuː35
ne3h
mã2
nami32
nɡa1
nːe31
ku35
ne3h
haber
grasa
con
carne
hueso
PL
sij
ginaj
riki
hioˈóo.
Danaj
gahuin
si3h
ɡi3na3h
ri3kiː3
jo3ʔoː53
d̪a3na3h
ɡa3wĩː3
si3h
ɡi-na3h
riki3
joʔo53
dana3h
ɡa-wĩ3
él.PRO
COM-quedar
barriga
tierra
así
COM-ser
ni
ganahuij
aˈngô
yiˈnïn
guiì
guruguiˈ
niː2
ɡa3na3wi3h
a3ʔnɡoː4
ʃi3ʔnɯ̃ː3
ɡwiː31
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ni2
ɡa-nawi3h
aʔnɡo4
ʃiʔnɯ̃3
ɡwi31
ɡu-ruɡwi3ʔ
y
COM-acabar
otro
grupo
gente
COM-aparecer
giˈiaj
Hianˈanj
Rikîˈ.
ɡi3ʔja3h
j̃ã3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi-ʔja3h
jãʔã32h
riki4ʔ
COM-hacer
dios
supremo
Los pocos animales que se salvaron del fuego se presentaron ante Ñanˈanj Rikîˈ y le pidieron merecer para que exterminara a la “gente chango”. Un día la “gente chango” fue consumida por el fuego y únicamente quedaron sus huesos y su grasa enterrados. Así fue como se acabó otra generación de gente creada por Ñanˈanj Rikîˈ.
The few animals that saved themselves from the fire, appeared before Ñanˈanj Rikîˈ and they asked that the “Monkey People” be eliminated. One day the “Monkey People” were consumed by fire and only their bones and grease remained buried. It was in this way that another generation of people created by Ñanˈanj Rikîˈ ended.
28. Sani ruhuâa Hianˈanj Rikîˈ giman guiì rihian yumiguiì daˈ gaˈue gudugumî nij daranˈ nej sa guruguiˈ giˈiaj Hianˈanj an huê dan ni guruguiˈ ˈngò yiˈnïnˈ nej guiì yakan ni mmanj guˈnàj guiì mmî. Ni mmî ruhuaj gataj “Guiì nun niˈi daˈngaˈ hianˈanj giˈiaj guruguiˈ nij”.
Pero Ñanˈanj Rikîˈ quiso que hubiera gente en el mundo para que cuidaran todo lo que él creó, por eso apareció un grupo de gente alta y fuerte llamada “mmî”. Mmî quiere decir “Gente que no conoce a su creador”.
But Ñanˈanj Rikîˈ wanted there to be people in the world so that they could take care of everything he created, for that reason a group of very tall and strong people called “mmî-Primitives” appeared. Mmî means “People who do not recognize their creator.”
29. Mmî ni daˈnga rôˈ hua guiì man diu hiiaj gâ nij sani, man sij ûta yakan nej sij ni hua daˈaj nej sij unukuaj nne ˈngò min hioˈo rihian yumiguiì. Kuej e ni yuku yâ nej sij diu dan ni nitaj si manj gaˈ.
Mmî
ni
daˈnga rôˈ
hua
guiì
mːiː4
niː2
d̪a3ʔŋɡaː3 ro4ʔ
waː2
ɡwiː31
mːi4
ni2
daʔnɡa3 ro4ʔ
wa2
ɡwi31
primitivo
y
PROG:parecer
PROG:ser
gente
man
diu
hiiaj
gâ
nij
sani,
mãː2
d̪i4uː3
jːa13h
ɡaː43
ni3h
sa3niː2
mã2
diu3
jːa13h
ɡa43
ni3h
sani2
haber
tiempo
ahora
COM:ir
ellos
pero
man
sij
ûta
yakan
nej
sij
mãː2
si3h
u4t̪aː3
ʃa2kãː2
ne3h
si3h
mã2
si3h
uta3
ʃakã2
ne3h
si3h
haber
ellos.PRO
muy
alto
PL
él.PRO
ni
hua
daˈaj
nej
sij
niː2
waː2
d̪a̰2ʔa̰2h
ne3h
si3h
ni2
wa2
daʔa2h
ne3h
si3h
y
PROG:estar
mitad
PL
él.PRO
unukuaj
nne
ˈngò
mîn
hioˈo
u3nu3kwa3h
nːeː3
ʔŋɡoː1
mĩː4
jo3ʔo
unukwa3h
nːe3
ʔnɡo1
mĩ4
jo3ʔo
PROG:aguantar
PROG:estar.sentado
uno
mil
año
rihian
yumiguiì.
Kuej e
ni
yuku
r̥ᶴi3ã32
ʃu3mi32ɡwiː31
kwe3he
niː2
ʃu3kuː3
riã32
ʃumi-ɡwi31
kwe3he
ni2
ʃuku3
cara
esfera-gente
quelite
y
animal
yâ
nej
sij
diu
dan
ʃaː43
ne3h
si3h
d̪i4uː3
dãː3
ʃa43
ne3h
si3h
diu3
dã3
COM:comer
PL
él.PRO
tiempo
ese
ni
nitaj si manj
gaˈ.
niː2
ni3t̪a32h siː3 mã23h
ɡa2ʔ
ni2
nita32h si3 mã23h
ɡa2ʔ
y
no.haber
ya
Los mmî era gente físicamente muy parecida a la de ahora sólo que muy altos; algunos lograban vivir hasta mil años. Comían animales y quelites que ahora ya no existen.
The Primitives were physically similar to the people of today except that they were really tall. Some managed to live up to a thousand years. They used to eat animals and green plants that no longer exist today.
30. Nga diu giman mmî guruguiˈ gui ngà ahuii. Nga guruguiˈ gui ni ûta guyuˈui nej mmî dadinˈ diu gane nej sij ni man ahuii ngà atïˈï giniˈi nej sij, gunâj nej sij ni giyiˈij huì nej sij ruhuâa huuej e ni hiuˈuj ˈhiúun yiˈi dan diu nêˈ nan ni hua nanj man kú mmî ruhuâa nej huuej e.
Nga
diu
giman
mmî
guruguiˈ
ŋɡaː13
d̪i4uː3
ɡi3mãː2
mːĩː4
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
nɡa13
diu3
ɡi-mã2
mːĩ4
ɡu-ruɡwi3ʔ
cuando
tiempo
COM-haber
primitivo
COM-aparecer
gui
ngà
ahuii.
ɡwiː3
ŋɡaː1
awiː32
ɡwi3
nɡa1
awi32
sol
con
luna
Nga
guruguiˈ
gui
ni
ûta
guyuˈui
ŋɡaː13
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡwiː3
niː2
u4t̪aː3
ɡu3ʃu3ʔwi:32
nɡa13
ɡu-ruɡwi3ʔ
ɡwi3
ni2
uta3
ɡu-ʃuʔwi32
cuando
COM-aparecer
sol
y
muy
COM-espantar
nej
mmî
dadinˈ
diu
gane
nej
ne3h
mːiː4
d̪a3d̪ĩ32ʔ
d̪i4uː3
ɡa3neː3
ne3h
ne3h
mːĩ4
dadĩ32ʔ
diu3
ɡa-ne3
ne3h
PL
primitivo
porque
tiempo
COM-estar
PL
sij
ni
man
ahuii
ngà
atïˈï
si3h
niː2
mãː23
a3wiː32
ŋɡaː1
a3t̪ɯ3ʔɯ
si3h
ni2
mã23
awi32
nɡa1
atɯ3ʔɯ
él.PRO
y
nada
luna
con
estrella
giniˈi
nej
sij,
gunâj
nej
sij
ɡi3ni3ʔiː3
ne3h
si3h
ɡu3na4h
ne3h
si3h
ɡi-niʔi3
ne3h
si3h
ɡ-una4h
ne3h
si3h
COM-ver
PL
él.PRO
COM-quedar
PL
él.PRO
ni
giyiˈij
huì
nej
sij
ruhuâa
niː2
ɡi3ʃi3ʔi3h
wːiː1
ne3h
si3h
r̥ᶴu3waː43
ni2
ɡi-ʃiʔih
wːi1
ne3h
si3h
ruwa43
y
COM-meter
escondido
PL
él.PRO
adentro
huuej e
ni
hiuˈuj
ˈhiúun
yiˈi
dan
wːe3he
niː2
ju3ʔu2h
ʔj̃ũ53
ʃi2ʔi
d̪ãː3
wːe3he
ni2
juʔu2h
ʔjũ53
ʃiʔi2
dã3
cueva
y
pozo
cráter
por.eso
ese
diu
nêˈ
nan
ni
hua nanj
d̪i4uː3
ne4ʔ
nãː3
niː2
waː2 nã32h
diu3
ne4ʔ
nã3
ni2
wa2 nã32h
tiempo
nosotros.INCL
este
y
todavía
man
kú
mmî
ruhuâa
nej
huuej e.
mãː2
kuː35
mːiː4
ru3waː43
ne3h
wːe3he
mã2
ku35
mːi4
ruwa43
ne3h
wːe3he
haber
hueso
primitivo
adentro
PL
cueva
En el tiempo de los mmî surgió el sol y la luna. Cuando el sol surgió los mmî se asustaron mucho ya que en su tiempo sólo conocían la luna y las estrellas; corrieron y se escondieron en los cráteres y cuevas por eso es que en la actualidad todavía hay huesos de los mmî en las cuevas.
In the time of the primitives, the sun and the moon appeared. When the sun appeared, the primitives were very afraid because in their times, they only knew the moon and the stars; they ran and hid themselves in the craters and caves and for this reason, there are bones of the primitives in the caves.
31. Hua daˈaj nej mmî gunukuaj gane nga guruguiˈ gui dadinˈ guˈiûn nej sij giniˈi nej sij duˈuej gui ni giyiˈnanj nej sij rihian yumiguiì.
Hua
daˈaj
nej
mmî
gunukuaj
gane
waː2
d̪a2ʔa2h
ne3h
mːiː4
ɡu3nu3kwa32h
ɡa3neː3
wa2
daʔa2h
ne3h
mːi4
ɡu-nukwa32h
ɡa-ne3
PROG:hay
mitad
PL
primitivo
COM-aguantar
COM-esta
nga
guruguiˈ
gui
dadinˈ
guˈiun
ŋɡaː13
ɡu3ɾu3ɡwi3ʔ
ɡwiː3
d̪a3d̪ĩ32ʔ
ɡu3ʔj̃ũː43
nɡa13
ɡu-ruɡwi3ʔ
ɡwi3
dadĩ32ʔ
ɡu-ʔjũː43
cuando
COM-aparecer
sol
porque
COM-acostumbrar
nej
sij
giniˈi
nej
sij
duˈuej
ne3h
si3h
ɡi3ni3ʔiː3
ne3h
si3h
d̪u3ʔwe32h
ne3h
si3h
ɡi-niʔi3
ne3h
si3h
du-ʔwe32h
PL
él.PRO
COM-ver
PL
él.PRO
POSS-hilo
gui
ni
giyiˈnanj
nej
sij
ɡwiː3
niː2
ɡi3ʃi3ʔnã32h
ne3h
si3h
ɡwi3
ni2
ɡi-ʃiʔnã32h
ne3h
si3h
sol
y
COM-abundar
PL
él.PRO
rihian
yumiguiì.
riãː32
ʃu3mi32ɡwiː31
riã32
ʃumi-ɡwi31
cara
esfera-gente
Algunos mmî lograron sobrevivir acostumbrándose a la luz del sol y volvieron a reproducirse en el mundo.
Some of the primitives managed to survive becoming accustomed to the light of the sun and they repopulated the earth once again.
32. Nej mmî ni yâ nej sij chruj ahiu ra chrun, yâ nej sij kuej e ni nneè yuku sani hué dan hua ni ˈnaˈ ganahuij nej yuku yâ nej mmî. Ganaraˈuiˈ nej yuj ni gaˈmii gakïnˈ hiûn nej yuj rihian Hianˈanj Rikîˈ, ni Hianˈanj Rikîˈ giˈiaj ganayumàn Nnee Hianˈanj an ganarán nïˈï̀nj daˈ hua gè rihian hioˈóo ni gahuiˈ nej mmî.
Nej
mmî
ni
yâ
nej
sij
ne3h
mːiː4
niː2
ʃaː43
ne3h
si3h
ne3h
mːi4
ni2
ʃa43
ne3h
si3h
PL
primitivo
y
COM:comer
PL
él.PRO
chruj
ahiu
ra
chrun,
yâ
t͡ʂũ3h
a3juː3
rᶾaː32
t͡ʂũː3
ʃaː43
tʂu3h
aju3
ra32
tʂũ3
ʃa43
fruto
PROG:caer
cabeza
árbol
COM:comer
nej
sij
kuej e
ni
nneè
yuku
ne3h
si3h
kwe3he
niː2
nːeː31
ʃu3kuː3
ne3h
si3h
kwe3he
ni2
nːe31
ʃuku3
PL
él.PRO
quelite
y
carne
animal
sani
hué
dan
hua
ni
ˈnaˈ
sa3niː2
weː35
d̪ãː3
waː2
niː2
ʔna3ʔ
sani2
we35
dã3
wa2
ni2
ʔna3ʔ
pero
también
ese
PROG:ser
y
PROG:venir
ganahuij
nej
yuku
yâ
nej
mmî.
ɡa3na3wi3h
ne3h
ʃu3kuː3
ʃaː43
ne3h
mːiː4
ɡa-nawi3h
ne3h
ʃuku3
ʃa43
ne3h
mːi4
COM-acabar
PL
animal
COM:comer
PL
primitivo
Ganaraˈuiˈ
nej
yuh
ni
gaˈmii
gakïnˈ
ɡa3na3ɾa3ʔwi3ʔ
ne3h
ʃu3h
niː2
ɡa3ʔmiː32
ɡa3kɯ̃3ʔ
ɡa-naraʔwi3ʔ
ne3h
ʃu3h
ni2
ɡ-aʔmi32
ɡakɯ̃3
COM-juntar
PL
animal.PRO
y
COM-hablar
delito
hiûn
nej
yuh
rihian
Hianˈanj
Rikîˈ,
j̃ũː4
ne3h
ʃu3h
ri3ãː32
j̃ã3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
jũ4
ne3h
ʃu3h
riã32
jãʔã32h
riki4ʔ
otra.vez
PL
animal.PRO
cara
dios
supremo
ni
Hianˈanj
Rikîˈ
giˈiaj
ganayumàn
niː2
j̃ã3ʔã32h
r̥ᶴi3ki4ʔ
ɡi3ʔja3h
ɡa3na3ʃu3mãː1
ni2
jãʔã32h
riki4ʔ
ɡi-ʔja3h
ɡa-naʃumã1
y
dios
supremo
COM-hacer
COM-ponerse.en.pie
Nnee
Hianˈanj an
ganarán
nïˈï̀nj
daˈ
hua
nːeː32
j̃ã3ʔã2hã
ɡa3na3ɾãː35
nɯ3ʔɯ̃1h
d̪a3ʔ
waː2
nːe32
jãʔã2hã
ɡ-anarã35
nɯ3ʔɯ̃1h
da3ʔ
wa2
agua
dios
COM-tapar
todo
como
PROG:ser
gè
rihian
hioˈóo
ni
gahuiˈ
nej
ɡeː1
ri3ãː32
jo3ʔoː53
niː2
ɡa3wi3ʔ
ne3h
ɡe1
riã32
joʔo53
ni2
ɡ-awi3ʔ
ne3h
solamente
cara
tierra
y
COM-morir
PL
mmî.
mːiː4
mːi4
primitivo
Los mmî se alimentaron de los frutos de los árboles, de quelites y de animales pero llegó un tiempo en que estaban acabando con todo y una vez más los animales se quejaron ante Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ hizo subir al mar hasta cubrir con agua la faz de la tierra y los mmî murieron ahogados.
The primitives ate fruit from the trees, green plants and animals, but with time, they finished off everything. So once again, the animals complained to Ñanˈanj Rikîˈ. Ñanˈanj Rikîˈ made the sea levels rise covering the face of the earth and the primitives died by drowning.
33. Sani nun gaˈuej Hianˈanj an gahuiˈ daranˈ nej mmî ni ganani ˈngò neˈej naˈuu ngà ˈngò neˈej yanà dadinˈ gutaj ra Kïj Sa Gata. Kïj nan ni diu hiiaj guˈnaj Kïj Sigatanj.
Sani
nun
gaˈuej
Hianˈanj an
gahuiˈ
daranˈ
sa3niː2
nũː3
ɡa3ʔwe3h
j̃ã3ʔã2hã
ɡa3wi3ʔ
d̪a3ɾã3ʔ
sani2
nũ3
ɡ-aʔwe3h
jãʔã2hã
ɡ-awi3ʔ
darã3ʔ
pero
no
COM-querer
dios
COM-morir
todo
nej
mmî
ni
ganani
ˈngò
neˈej
ne3h
mːiː4
niː2
ɡa3na3niː3
ŋɡoː1
ne3ʔe3h
ne3h
mːi4
ni2
ɡa-nani3
nɡo1
neʔe3h
PL
primitivo
y
COM-poner
uno
nene
naˈuu
ngà
ˈngò
neˈej
yanà
dadinˈ
na3ʔuː23
ŋɡaː1
ŋɡoː1
ne3ʔe3h
ʃa3naː1
d̪a3d̪ĩ32ʔ
naʔu23
nɡa1
nɡo1
neʔe3h
ʃana1
dadĩ32ʔ
hombre
con
uno
nene
mujer
porque
gutaj
ra
Kïj Sa Gata.
Kïj
nan
ɡu3t̪a3h
r̥ᶴaː32
kɯ3h saː32 ɡa3t̪aː32
kɯ3h
nãː3
ɡ-uta3h
ra32
kɯ3h sa32 ɡata32
kɯ3h
nã3
COM-poner
cabeza
Montaña que Carga
monte
este
ni
diu
hiiaj
guˈnah
Kïj Sigatanj.
niː2
d̪i4uː3
jːa13h
ɡu3ʔna3h
kɯ3h si3ɡa3tã3h
ni2
diu3
jːa13h
ɡuʔna3h
kɯ3h siɡatã3h
y
tiempo
ahora
PROG:llamarse
Cerro de Zarzamora
Pero no quiso que se perdiera la raza de los mmî y salvó un niño y una niña poniéndolos en la cima de la montaña “Kïj Sa Gata” (La Montaña que Cargó). Esta montaña en la actualidad se llama Kïj Sigatanj.
But that did not mean that the primitive race ended. Ñanˈanj Rikîˈ saved a boy and a girl and he put them on the peak of the mountain “Kïj Sa Gata” (The Mountain that Carried). That mountain is called Kïj Sigatanj (Cerro de Zarzamora) today.
34. Nataˈ nej yîˈ sisi guiì man diu hiiaj huin daˈní nej neˈej gitá ra Kïj Sa Gata. Nga giyiˈnanj daˈní nej neˈej nan ni gayaˈnï̀n ni ganˈanj nij nèˈ gachráˈ rihian yumiguiì.
Nataˈ
nej
yîˈ
sisi
guiì
man
na3t̪a32ʔ
ne3h
ʃi4ʔ
si3siː2
ɡwiː31
mãː2
nata32ʔ
ne3h
ʃi4ʔ
sisi2
ɡwi31
mã2
PROG:platicar
PL
abuelo
que
gente
hay
diu
hiiaj
huin
daˈní
nej
neˈej
d̪i4uː3
jːa13h
wĩː3
d̪a3ʔniː35
ne3h
ne3ʔe3h
diu3
jːa13h
wĩ3
daʔni35
ne3h
neʔe3h
tiempo
ahora
PROG:ser
hijo
PL
nene
gitá
ra
Kïj Sa Gata.
Nga
giyiˈnanj
ɡit̪aː35
raː32
kɯ3h saː3 ɡa3t̪aː3
ŋɡaː13
ɡi3ʃi3ʔnã32h
ɡi-ta35
ra32
kɯ3h sa3 ɡata3
nɡa13
ɡi-ʃiʔnã32h
COM-estar
cabeza
Montaña que Carga
cuando
COM-abundar
daˈní
nej
neˈej
nan
ni
gayaˈnï̀n
d̪a3ʔniː35
ne3h
ne3ʔe3h
nãː3
niː2
ɡa3ʃa3ʔnɯ̃ː1
daʔni35
ne3h
neʔe3h
nã3
ni2
ɡa-ʃaʔnɯ̃1
hijo
PL
nene
ese
y
COM-esparcir
ni
ganˈanj
nij
nèˈ gachraˈ
rihian
niː2
ɡã3ʔã32h
ni3h
ne1ʔ ɡa3t͡ʂa3ʔ
ri3ãː32
ni2
ɡ-ãʔã32h
ni3h
ne1ʔ ɡatʂa3ʔ
riã32
y
COM-ir
ellos
por.todo.lo.ancho
cara
yumiguiì.
ʃu3mi32ɡwiː31
ʃumi-ɡwi31
esfera-gente
Cuentan los abuelos que la gente que vive en la actualidad son los hijos de los nenes que estuvieron en “La Montaña que Cargó. Cuando los hijos de estos nenes se reprodujeron se esparcieron por todo lo ancho del “Mundo-gente”. Así es como fue creado el “Mundo-gente” la raza humana que conocemos en la actualidad.
Our ancestors tell us that the people who live today are the children of the boy and the girl that were on the “Mountain that carried.” When those children reproduced, they spread out through the entire world. This is how the people of the world were created and the human race that we know today.