Un confesionario en lengua cuicateca de finales de la época virreinal

Contenido principal del artículo

Sebastián van Doesburg

Resumen

En esta contribución se presenta el texto inédito de un confesionario escrito enla lengua cuicateca alrededor de 1800. El texto anónimo fue elaborado para ayudar al cleroencargado de la administración espiritual de la población cuicateca de San Pedro Teutila. Eltexto es un ejemplo de la actividad lingüística, poco conocida, que desplegaron los sacerdotesseglares para poder evangelizar a la población de lo que hoy es el estado de Oaxaca.Sacerdotes seculares estudiaron el cuicateco desde la segunda mitad del siglo xvi, pero no seha conservado ningún texto de esta época temprana.

Descargas

Métricas

Vistas del PDF
438
Jul 2015Jan 2016Jul 2016Jan 2017Jul 2017Jan 2018Jul 2018Jan 2019Jul 2019Jan 2020Jul 2020Jan 2021Jul 2021Jan 2022Jul 2022Jan 2023Jul 2023Jan 2024Jul 2024Jan 2025Jul 2025Jan 202613
|
Vistas de otros formatos
40
Jul 2015Jan 2016Jul 2016Jan 2017Jul 2017Jan 2018Jul 2018Jan 2019Jul 2019Jan 2020Jul 2020Jan 2021Jul 2021Jan 2022Jul 2022Jan 2023Jul 2023Jan 2024Jul 2024Jan 2025Jul 2025Jan 20267.0
|

Detalles del artículo

Cómo citar
van Doesburg, S. (2015). Un confesionario en lengua cuicateca de finales de la época virreinal. Tlalocan, 19. https://doi.org/10.19130/iifl.tlalocan.2013.224
Sección
Estudios sobre textos coloniales en lenguas indígenas

Introducción

Entre los papeles de William Edmond Gates (1863-1940) descubiertos en Charlottesville en 1988, se encuentra el único texto colonial en lengua cuicateca conocido. 1 Aunque el manuscrito de seis fojas no lleva fecha, la letra lo ubica en la segunda mitad del siglo XVIII. En la cabeza de la primera hoja se encuentra el título: Confess[i]onario en Idioma Cuicateca para/ los prinsipiantes [otra mano:] ê ignorantes como Ojeda/ [letra chica:] Dominus vobis/(cum) et cum (..)/(*sp)iritu tuo = Dominus vobiscum”. 2 El apellido Ojeda en la glosa quizá burlesca probablemente hace referencia a don Domingo Ojeda, estudiante de la lengua cuicateca en el tiempo en que el obispo don Antonio Bergoza y Jordán llevaba a cabo su conocida encuesta (1802-1804). El obispo anotó:

Para el debido cumplimiento de este ministerio […] se necesitan dos vicarios [en Teutila], aunque en el día no hay más que uno del idioma cuicateco, que es el que se versa en esta doctrina. No hay ningún otro clérigo en todo este territorio; solo sí un estudiante que pretende ordenarse a título de este idioma, llamado Don Domingo Ojeda, español; originario de la ciudad de Oaxaca, hijo legítimo de Don Nicolás Ojeda, y de Doña María de la Encarnación Vásquez, de muy buenas costumbres, y propia vocación al estado según manifiesta. 3

Podemos conjeturar que el confesionario fue escrito poco antes de la encuesta, quizá por aquel cura incógnito de Teutila hablante del cuicateco mencionado por el obispo. 4

El texto está por demás en una larga tradición de redacción de materiales para la catequesis. El sacramento de penitencia, acto anual obligatorio para todos los fieles católicos a partir del siglo XIII e individualizado hacia fines del medioevo, significó una carga especial para los sacerdotes. El carácter auricular e interrogatorio de la confesión obligó a los sacerdotes a sistematizar y organizar el desarrollo de la misma, lo que devino en la creación de una literatura específica orientada a ayudarlos en esta tarea. Se trata de los manuales de confesión, guías prácticas que contienen listados de pecados, preguntas y comentarios ordenados. Para mantener una estructura sencilla en el interrogatorio, se realizaban las preguntas según el orden de los diez mandamientos. 5

Como observó Valenzuela Márquez, la evangelización de Mesoamérica implicó la perduración de la visión medieval en cuanto a la confesión, en la cual el confesante (i.e. el indio) no era considerado capaz de realizar una auténtica autoexaminación de su conciencia, sino que necesitaba de la guía del confesor. “Esta obligación [de hacer el interrogatorio] es precisa en las confesiones de los Indios, que por su mal examen [de conciencia], su rudeza è ignorancia, sino los preguntan, se dejan los mas de los pecados”. 6

La necesidad de llevar a cabo la confesión en el idioma del confesante implicó problemas de otro orden. Obviamente, en las confesiones no se podía permitir el uso de intérpretes (aunque en la práctica era a menudo inevitable), por lo que era necesario que el cura aprendiese la lengua local. Los primeros confesionarios en lengua indígena fueron elaborados e impresos en náhuatl en el siglo XVI. Esto resultó poco práctico en Oaxaca, donde sólo una pequeña parte de la población (la élite y los mercaderes) entendía este idioma. Por lo mismo, tanto regulares como seglares trataban de aprender las lenguas locales. Logré identificar dos seglares estudiosos del cuicateco durante el siglo XVI: Esteban de Alavés, quien trabajaba en Teutila, y Martín de la Mezquita, quien lo estaba aprendiendo en 1571. 7 Ellos deben haber sido los que reemplazaron a los frailes dominicos cuando éstos abandonaron el convento de Teutila en 1572. Sin embargo, parece que no se produjo nada por escrito.

A mediados del siglo XVIII surgió una crítica hacia el estado de abandono general en que la iglesia oaxaqueña tenía muchas de las regiones indígenas. Sobre el curato de Teutila, enclavado en la Sierra Cuicateca, el capuchino fray Francisco de Ajofrín escribió en 1763:

Ni tampoco hay sacramento en la cabecera, ni menos en sus anejos, cosa tan frecuente como horrorosa en todos los curatos de este obispado de Oaxaca […] ¿Cómo andará el pasto espiritual en estas provincias? ¿Cuál será el desamparo de estas pobres almas? […] En algunos pueblos se pasan cuatro o seis meses sin oir misa; sermón, plática o explicación de doctrina suele ser de año a año. ¿Y se admirarán algunos de la rudeza de los infelices indios? ¿Se admirarán de que vuelvan a la idolatría? ¿Se admirarán de verlos poco adelantados en la fe?. 8

Cuando Ajofrín visitaba la Nueva España, el añejo conflicto entre los regulares y seglares estaba en su etapa decisiva, por lo que la descripción anterior quizá no esté desprovista de cierta exageración. Sea como haya sido, pocos años más tarde, el cura de Teutila parece haber comenzado la redacción del confesionario que aquí se publica.

El confesionario es de estructura sencilla y no da la impresión de acoplarse específicamente a la idiosincrasia indígena, una característica que sí presentan algunos confesionarios de las etapas más tempranas de la evangelización. 9 El tema de la “idolatría” o el problema del correcto entendimiento de los conceptos católicos, preocupaciones expresadas con frecuencia durante el conflicto entre seglares y regulares, no tienen mayor importancia.

Observaciones generales

Algunas preguntas son seguidas por posibles respuestas del confesante. Para dejar en claro esta estructura en la presente edición, se introdujo una [R] a la izquierda de las respuestas. En algunos temas hay preguntas y respuestas relacionadas específicamente con las mujeres. Las respuestas 73, 74, 94, 95, 106 y 107, todas ellas, refieren a la dificultad de cumplir con las obligaciones religiosas después de haber dado a luz. La serie de 143 a 147 termina con el consejo de aguantar a un borracho golpeador como esposo. La serie 176 a 187 trata de la infidelidad sexual femenina. Sin embargo, un mayor número de preguntas y respuestas está relacionado a los hombres y su trabajo, el beber, la infidelidad sexual, etcétera. La línea 239, ubicada en el noveno mandamiento, viene a ser una anotación de las zonas erógenas del cuerpo humano, sin ser pregunta ni respuesta.

El texto cuicateco viene acompañado por su traducción al español; cada hoja fue doblada verticalmente para crear una división a lo largo de la misma. A la izquierda de la misma se encuentran las frases en cuicateco y a la derecha su traducción al español. En la siguiente presentación, este formato se transformó en una traducción interlinear. Se presenta aquí la transcripción paleográfica del texto cuicateco en el primer renglón. Para facilitar el proceso de traducción, se convirtió la paleografía en la ortografía del cuicateco de Santa María Pápalo (SMP) propuesta por Richard Anderson e Hilario Concepción Roque (Diccionario Cuicateco, ILV, 1983). Esta conversión ocupa el segundo renglón.

El tercer renglón abarca el análisis del texto, y el último, la traducción al español dada en el manuscrito. En algunos casos, esta última no parece muy correcta, por lo que se añadió una sugerencia para la traducción.

Como ya vimos, la variante que quedó registrada en este texto parece ser la de San Pedro Teutila. Este hecho explica algunas de las dificultades en el uso del diccionario de la variante de Santa María. Algunas palabras recurrentes no tienen equivalentes en el citado diccionario. El significado de éstas se pudo dilucidar con la ayuda del contexto y de la traducción al español, incluida en el documento. 10 Estas palabras están enumeradas en el Apéndice.

Convenciones usadas

Entre las convenciones ortográficas que requieren de una nota, está el uso de la ‹a› (‹a› subrayada) para representar la sexta vocal del cuicateco (“Esta vocal se forma en la parte posterior de la boca como la vocal o, pero con la lengua y la mandíbula inferior relajadas para hacerla más baja”). 11 La ‹-n› después de una vocal indica nasalización vocálica y el apóstrofo representa el cierre glotal. La ‹v› suena similar a la ‹v› y ‹b› en español (Anderson y Concepción Roque usan la ‹b› sólo para préstamos del español). Para representar los sonidos ‹k-› y ‹g-›, y sus variantes labializadas, la ortografía del diccionario sigue las mismas reglas del español: ‹qu-, gu-, cu-, gü-› ante ‹i› y ‹e›; y ‹c-, g-, cu-, gu-› ante las demás vocales.

El signo < es usado para indicar la forma del potencial cuando el verbo está en otro aspecto. Ya que el diccionario se ordena por el aspecto potencial de los verbos, esta anotación facilita la búsqueda en el diccionario. Por ejemplo, en:

1. a-chinun(<cunun).ca’a-di
INT-CMP:cumplir-2S

entendemos que la forma completiva chinun.ca’a está registrada bajo la forma potencial cunun.ca’a. Esto se hace sólo en la primera ocasión que una forma verbal aparezca en el texto.

Muchos verbos cuicatecos están compuestos de una raíz verbal modificada por un sustantivo, o adjetivo o adverbio. Así, el verbo del ejemplo que aparece arriba consiste en el verbo cunun ‘aplicar’ y ca’a ‘pie’. A menudo, estas partes se fusionan en una sola palabra, como en el caso de c’ant’iya ‘hincarse’, una contracción de c’anu ‘poner’ y t’iya ‘rodilla’. En el texto publicado aquí, aún percibimos esta forma original: canotiya. Luego, la contracción tomó formas más severas en aquellas palabras, especialmente los verbos, en las que aparecía la secuencia fonética <-nVnd-> o <-ndVn->, generalmente reducida a <-nn-> (cf. líneas 101, 127, 128, 147, 156, 191, 204, 219, 220 y 238). En analogía con esto, propongo la correspondencia entre la forma cainon du en el documento publicado aquí (línea 3) y la forma c’annu, ‘doblar’.

Algunos verbos llevan un prefijo na-, ta-, da- o nda-, cuyo significado preciso desconozco. El prefijo na- quizá indique un aspecto perfectivo, aunque esto no es nada seguro. 12 El prefijo da- parece fungir como causativo.

Los paréntesis alrededor de palabras en los renglones segundos y terceros indican que la identificación y la traducción no son seguras. Palabras o morfemas cuya forma y significado fue derivado del contexto, y que no fueron encontradas en el diccionario, están representadas entre paréntesis y precedidas por un asterisco, indicando una forma hipotética. Con un guión se separaron los prefijos y sufijos gramaticales.

TEXTO

1. Ca(ti) tonio cruz
cati tonio(?) cruz
por (señal) cruz
Por la señal de la cruz.

2. Vinaá daya nuu
vnan (*daya)-n’un
sobre (enemigo)-1P
De nuestros enemigos

3. Cuidacua(cu) muu
(*cuida-cuacu)-n’un
I:(librar)-1P
líbranos

4. Ybe Dios ñehnu
‘ivi Dios ye’en-n’un
dueño dios POS-1P
Señor, nuestro Dios

5. Cati dochi chida
cati duchi chida
por nombre padre
Por el nombre del padre

6. Tonee daya, tonee
(*tunen) daya, (*tunen)
y hijo y
e hijo, y

7. Espíritu santo
Espíritu Santo
Espíritu Santo
Espíritu Santo

8. Dacubera Jesus 13
(*da)-cuvi.ra Jesus
(¿?)-ser/hacerse.pues Jesús
Amén, Jesús

9. Dubaedi tino tidi
ndu.(¿?)-di tinu tin-di
I:quitarse[ropa].(¿?)-2S tela cabeza-2S
Quitate el Pañito de la Cabesa

10. Dadiguu nadi
(*da)-din.gun.nan-di
(¿?)-I:persignar 14 -2S
Percinate

11. Cainon dutahdi
(c’annu) 15 ta’a-di
I:(doblar) manos-2S
Cruza las manos

12. Canotiya daidi
c’ant’iya-nd’a-di
I:hincarse-bien-2S
Incate bien

13. ticuah Nato mai(-)nodi?
ticua’an ntuminu-di
cuándo CMP:confesarse-2S
Quando te confesastes?

14. Andei guube mahchi Nato mai nodi?
(*a-nd’e) guvi man chin ntuminu-di
cuánto(s) días ha 16 que CMP:confesarse-2S
Quantos dias ha q[u]e te conf[esast]es

15. [R] Doyo ndia chido, ticuahi confession chete
nduyu (¿?) chidu ticua’an confesion ch’ata
año (¿pasado?) padre 17 cuando confesión grande
el año passado quando la confecion general

16. Achino cahdi rosario chi techia chido ticuah mia[?]
a-chinun(<cunun).ca’a-di Rosario chin (*techia) chidu ticua’an.min
INT-CMP:cumplir-2S Rosario que CMP:dar[3] padre entonces
Cumpliste la penitencia q[u]e te dio el Padre enton ses [?]

17. [R] Achino dii 18 chida
a chinun.ca’a chida
ya CMP:cumplir[-1S] padre[biol.]
ya la cumpli P[adr]e

18. [R] gue chinocah ndocuen diita
ngua 19 chinun.ca’a nducue’en.(*nd’ita)
NEG CMP:cumplir[-1S] todo(s).(¿todo?)
no la cumplist es todas (= no la cumplí toda)

19. [R] chindai ama cuah
chinda(<cunda) ama cuan
CMP:faltar una parte
falta una parte

20. Decube 20 ngue chino cahdi ndocueh
da’a.cava ngua chinun.ca’a-di nducue’en
por.qué.causa NEG CMP:cumplir-2S todo(s)
Porq[u]e no la cumplistes toda[?]

21. [R] Cati ngue chindi cuah
cati ngua ch’indi(<c’undi) cuan
porque NEG CMP:tener[-1S] parte/lugar
Porq[u]e no tuve lugar

22. [R] Cati chita -ô
cati chita(<cata) u
porque CMP:enfermarse 1S
Porq[u]e me enferme

23. [R] Cati chi(.)naa -ô
cati chinan(<cuvnan) u
porque CMP:olvidarse 21 1S
Porq[u]e se me olvido

24. Pues, 22 Ditono nediatan(ee) cati cuino cahdi, cati ndadibadi chi
candicodi ndoco nondi ñedih
pues (*ditunu) (*ndiata).ne’en cati cunun.ca’a-di 23 cati (*nda).nd’iv’a-di
pues (entonces) es.necesario que cumplir-2S para.que P:pagar-2S

chin cand’icu(<cund’icu)-di nducu nundi ye’en-di
que CMP:deber-2s con pecado POS-2s
Pues es menester q[u]e cumplas p[o]rq[u]e pages lo q[u]e deves con tus pecados

25. [f. 1vta] Acadoo chidi nedo cuendita Nondi 24 cato 25 cui nato mainodi?
a-c’a.ducha 26 -di nducue’en.(*nd’ita) nundi cati yintuminu(<ntuminu)-di
INT-CMP:contar[cantidades]-2S todo(s).(¿todo?) pecados para.que CON:confesarse-2S
has contado todos tus Pecados para q[u]e te confieses[?]

26. Aguindeco inodi cucabo nondi nedoco chidatubidi ninonaa din Dios?
a-yind’icu(<cund’icu).yinu-di cucava nundi nducu chin
INT-CON:pesarse[sentir]-2S por.causa.de pecados con que

(*da-)tuvi-di ninu.nan 27 d’indios
CMP:dañar-2S delante Dios
Te pesa de haver ofendido ante Dios[?]

27. Acahdi ndoodo cuaco ninonaa din Dios, cati neguutaabica dii nondi?
a-ca’a-di ndudu cuacu ninu.nan d’indios cati (nguta 28 ) (¿?) din nundi
INT-P:dar-2S palabra cierta delante Dios que (nunca) (¿?) P:hacer 29 pecado
da s Palabra sierta a Dios de no volver a pecar[?]

28. [R] Cahi 30 ndoodo chidua [corr. en chida 31 ]
ca’a ndudu chida
P:dar[-1S] palabra padre[biol.]
doy Palabra Padre

29. Adeve(e)nodi ndodoonaa[?]
a-denu 32 -di ndudu.n’a’an
INT-P:saber-2S doctrina 33
Sabes la Dotrina[?]

30. Pues camadi dila daeh din D[io]s
pues c’am’a-di (¿?) 34 d’indios
pues I:decir-2S (¿?) Dios
Di q[uie]n es Dios

31. Ati bahdi mah
ati-v’a’a-di man
NEG+I-ser.miedoso-2S ahora
No tengas miedo

32. Ati cuino nadi
ati-cu’inan 35 -di
NEG+I-apenarse-2S
no tengas verguensa

33. Camadi ndocuendita nondi tando vee chica nuinodi cati ndaacadi chelo 36 nondi nino naa din Dios
c’am’a-di nducue’en.(*nd’ita) nundi tandu.¿?.chin canun(<cunun).yinu-di cati
I:decir-2S todo(s).(¿todo?) pecados según.hay.que CMP:recordar 37 -2S para.que

ndaca-di ch’acu nundi ninu.nan d’indios
P:conseguir-2S perdón pecados delante Dios
Di todos tus Pecados Conforme los tienes presentes Parq[u]e [sic] hayes el Perdon
de ellos antes Dios

34. Ati techindaidi adeca nondi ndoco vedicuino ndoco vedibah cati ticu[a]h mia gue de 38 chivee chi nato mainodi
ati-nteche.nd’a 39 -di (*a).da’a.ca nundi nducu vedc’uinu nducu vedv’a’a cati
NEG+I-guardar-2S algún pecado por vergüenza por miedo porque

ticua’an.min ngua din.ch’iv’a 40 chin ntuminu-di
entonces NEG P:servir que P:confesarse-2S
No guardes algun pecado Por miedo ô por verguenza porq[u]e entonzes no te sirve
la Confecion

35. [R] Cuibe chida
(*guva) chida
no 41 padre[biol.]
No Padre

36. pues camadi nondi ñedi
pues, c’am’a-di nundi ye’en-di
pues I:decir-2S pecados POS-2S
Preguntame Padre [= Pues, dí tus pecados]

37. Camadi dino chica nuinodi Cuu adaibe tomagune di
c’am’a-di dinu chin canun.yinu-di cuan.(¿?).yivi tgune di
I:decir-2S primero que CMP:recordar-2S (después) P:preguntar[-1S] 2S
di Primero los q[u]e tienes Prec[en]tes despues te preguntare

38. [R] Cudevee nondi candico
(¿ngua?.da’a.va 42 ) nundi cand’icu
(nada) pecado CMP-deber[-1S]
No deve nada

Mandamiento 1 o
39. Ayai nodi din Dios venaá nedocueh[?]
a-ya’.inu-di d’indios vnan nducue’en
INT-CON:amar-2S dios encima todo(s)
Amas a Dios sobre todas las cosas[?]

40 [f. 2 ] Achi [--] cundaadi vedigui[-] teino chi nato mandicuhdi ticuah
chinuni tidi na S[an]to vap[tis]to [?]
a-(*chicund’a<cuecund’a)-di vede.yit’enu chin (*na)-toma.ndicun-di ticua’an
INT-CMP:perder-2S cosa.creencia que PERF:recibir-2S cuando

chenuni(<cuenuni) tin-di nan Santo Bautismo.
CMP:bautizarse cabeza-2S en Santo Bautismo.
has perdido la fee q[u]e recevistes en el S[an]to Bauptismo[?]

41. Achiteinodi tonee guiteinodi doho Misterio chi candico di cuteino
nino naa din D[io]s tando camanatiño cheno [checo Santa Iglesia][?]
a-st’enu(<chit’enu<cut’enu)-di (*tunen) yit’enu-di ndu’u misterios chin cand’icu-di
INT-CMP:creer-2S y CON:creer-2S todos misterios que CMP:deber 43 -2S

cut’enu[-di] ninu.nan d’indios tandu c’am’a.ntiyun (*chinu) [chacu S.I.]
P:creer[-2s] delante Dios como CMP:mandar (¿?) [madre S. I.]
Cres y has cr[e]ido todo[s] los Misterios q[u]e deves creer segun lo manda la
S[an]ta Madre Yglecia[?]

42. Achiteinodi chi camanatino ñanguino tando chi chinodi ndoco
ñandina 44 ndatamiera ndoco chigaa(.)ti 45 [?]
a-st’enu-di chin c’am’a.ntiyun yagü’inu tandu chin ch’inu(<cu’inu)-di nducu
INT-CMP:creer-2S que COMP:manda Diablo como que CMP:mirar/soñar-2S con

y’and’i.(yan), (*datamiera) nducu chgatu
sueño.(noche) 46 también con ‘brujo’.
has creido en los mandatos del Demonio, como es cre[e]r en los Suenos [sic] y
gritos de animales[?]

43. Achiteinodi cato 47 ngue cuibi ndaacadi checo nondi ninonaa din
Dios[?]
a-chit’enu-di cati ngua cuvi ndaca-di ch’acu nundi ninu.nan d’indios
INT-CMP:creer-2S que NEG P:poder P:conseguir-2S perdón pecados delante Dios
has creido q[u]e no puedes hallar perdon de tus Pecados ante Dios[?]

44. Achicundaadi cucabo(mi)a vedi gui ndeguino indivico nin(a)naa din
Dios[?]
a-(*chicund’a)-di cucava-min vede.(¿?) ndi.v’icu ninu.nan d’indios
INT-CMP:perder-2S por.causa.de-aquello cosa.(…) sagrada delante dios
has perdido por esto la esperanza de Dios[?]

45. Achindohinodi ndocodi na vendecuino ñe(hdi)[?]
a-chindu’u(<cundu’u).yinu 48 -di nducu-Di nan vencuinu ye’en-di
INT-CMP:fastidiarse-2S con-SAG en pesadumbre POS-2S
has desesperado de Dios en tus trabajos[?]

46. Achinduyotoinodi nda(Ca)di 49 ticuah ngue ndaacadi chi guicainodi[?]
a-(chindu’u.¿? 50 .yinu)-di (nducu)-di ticua’an ngua ndaca-di chin yiquinu(<caquinu 51 )-di
INT-CMP:(desesperarse)-2S (con)-SAG cuando NEG P:conseguir-2S que CON:desear-2S
has dese[s]perado dentro de tu Coraz[o]n, quando no has hayado lo q[u]e has
Deceado[?]

47. Atatomandicuhdi vendecuino ñehdi ndoco vediduvino 52 ninonaa din
Dios - andoco vedichettino[?]
a-(*ta)-toma.ndicun-di vencuinu ye’en-di nducu veddavinu ninu.nan d’indios
INT-CMP-recibir-2S pesadumbre POS-2S con sabiduría delante Dios

a-nducu vedch’atinu
INT-con paciencia
has llevado Con Paciencia tus trabajos, y dessesperaciones ante Dios - y con
Paciencia[?]

48. Acahdi ndoodo guendai ninonaa din Dios[?]
a-ca’an(<c’am’a)-di ndudu ngua.nd’a ninu.nan d’indios
INT-CMP:decir-2S palabra mala delante Dios
has blas[--]femado de Dios[?]

49. Achinocahdi (.)nondi chete adeca cuah ndivico chete yaco[?]
a-chinun.ca’a-di nundi ch’ata (*a).da’a.ca cuan ndi.v’icu chete yacu
INT-CMP:cumplir 53 -2S pecado grande [en] alguna parte sagrada dentro iglesia
has cometido algun pe ca do grave, como es en la Yglecia[?]

50. [f. 2v] Atatomatabahdi ndoco nondi [-] chete[?]
a-(*ta)-toma-(¿?)-di nducu nundi ch’ata
INT-CMP-(comulgar 54 )-2S con pecado grande
has comulgado en pecado mortal[?]

51. Achidi inacueh dico ndacaino[?]
a-chi(<cuvi)-di ‘iyan.cu’a ndicu (¿?).yinu
INT-CMP:ser-2S persona.brujo o (¿?)
has sido echizero ô brujo[?]

Mandamiento 2 o
52. Andochineedi dochi ybio 55 Dios ticuah didi juramento[?]
a-nduchi.nen-di duchi Ivo 56 Dios ticua’an din-di juramento
INT-CMP:mofarse 57 -2S nombre dios dios cuando CMP:hacer-2S juramento
has mofeado el nombre de D[io]s Con el juramento[?]

53. Adidi juramento ndoco vediyade[?]
a-din-di juramento nducu vediadi
INT-CMP:hacer-2S juramento con orgullo/mentira
has jurado con mentira[?]

54. [R] Di juramento chida
din juramento chida
CMP:hacer[-1S] juramento padre[biol.]
jure Padre

55. Acuacoramia chi cahdi ndoco juramento[?]
a-cuacu.ra min chin ca’an-di nducu juramento
INT-ser.verdad.pues aquello que CMP:decir-2S con juramento?
es verdad lo que dixistes bajo de esse juramento[?]

56. Decucaba didi juramento?
da’a.cucava 58 din-di juramento
por.qué.causa CMP:hacer-2S juramento?
Porq[u]e jurastes[?]

57. [R] Cati cuteinoña -ô
cati cut’enu-yan u
para.que P:creer-3 1S
Para q[u]e me creyeran

58. Andey cubi juramento?
(*a-nd’e) cuvi [din-di] juramento
cuántas veces [CMP:hacer-2S] juramento
Quantas vezes has jurado[?]

59. [R] Dey cubi -Guendei cubi
nd’e cuvi ngua nd’e cuvi
muchas veces NEG muchas veces
muchas ocaciones - no muchas

60. [R] Vinee - ubi - iño
mne’en uvi inu
vez dos tres
una vez - dos vezes - tres vezes

61. Ana cahdi vihdi adeca ndoodo juramento[?]
a-(*na)-ca’a-di vi’i-di (*a).da’a.ca ndudu juramento
INT-PERF:dar-2S prójimo-2S alguna palabra juramento
has dado â tu proximo Palabra en el juramento[?]

62. Achinocahdi ndoodomia chi nacahdi [i]ña[?]
a-chinun.ca’a-di ndudu min chin (*na)-ca’a-di ‘iyan
INT-CMP:cumplir-2S palabra aquella que PERF:dar-2S 3
Cumplistes la palabra q[u]e le distes[?]

63. Adidi juramento ninonaa Just[ici]a[?]
a-din-di juramento ninu.nan justicia
INT-CMP:hacer-2S juramento delante justicia
has jurado ante la Justicia[?]

64. Acahdi nondi vihdi adeca; vendecuino cucabo mia[?]
a-c’a-di nundi vi’i-di (*a).da’a.ca vencuinu cucava-min
INT-CMP:dar-2S delito 59 prójimo-2S alguna pesadumbre por.causa.de-aquello
has levantado algun falzo testimonio a tu proximo p[o]r esso[?]

65. Pues: ditono ndiatanee cati cacadi checo nondi iña data(miera) cati
natinidi doodomia cati cuvi nandacaia vendecuino ñehña
pues (*ditunu) (*ndiata).ne’en cati caca-di ch’acu nundi ‘iyan (*datamiera)
pues (entonces) es necesario que P:pedir-2S perdon pecados 3 también

cati ntini-di ndudu min cati cuvi (*na-)nd’aca-(¿yan?)
que P:deshacer-2S palabra aquella para.que P:poderse (recuperar)-(¿3?)

vedcu’inu 60 ye’en-yan
honor POS-3
Pues es menester q[u]e le pidas Perdon, y te desdigas, para q[u]e se le vuelva su
credito

66. Acahdi [i]ña yuni bihdi diña juramento ninonaa din Dios[?]
a-ca’a-di ‘iyan yuni vi’i-di [cati] din-yan juramento ninu.nan d’indios
INT-CMP:dar-2S 3 ejemplo prójimo-2S [para.que] P:hacer-3 juramento delante Dios
has instruido â otro p[ar]a q[u]e jure[?]

67. Achinudi (i)ña[?]
a-ch’inu(<cu’inu)-di ‘iyan
INT-CMP:juzgar-2S 3
has matado alguno[?] [= juzgaste a alguien?] 61

68. pues ati diditum
pues ati-din-di ntun 62
pues NEG+I-hacer-2S otra.vez
no lo vuelvas hacer

69. Cati ticuah mia tubi; chedevee ñehdi ninonaa din Dios
cati ticua’an.min tuvi stavie’en-di 63 ninu.nan d’indios
porque entonces P:dañarse alma-2 delante Dios
Porq[u]e entonses pierdes tu alma para con Dios

Mandamiento 3 o
70. [f. 3] Andichidi misa ndoho guube Domingo tonee na vico chete[?]
a-nd’ichi-di misa ndu’u guvi domingo (*tunen) nan v’icu.ch’ata
INT-CMP:ver-2S misa cada día domingo y en fiestas.grandes
Has oido misa todos los Domingos y fiestas [de guardar?]

71. [R] ve ticuah ndichi[-]
va ticua’an nd’ichi
hay cuando CMP:ver[-1S]
hay algunas ocaciones q[u]e la he oido

72. [R] ve ticuah ngue ndichi
va ticua’an ngua nd’ichi
hay cuando NEG CMP:ver[-1S]
hay otras q[u]e no

73. [R] cati chindeya daaya
cati ch’indian(<c’undian) daya
porque CMP:nacer hijo[-1S]
Porq[u]e estuve de Parto

74. [R] cati yuno dicuah
cati yunu dcua’a
porque ser.tierno criatura
Porq[u]e estava tierna la criatura

75. Andey cubi ngue ndichidi misa[?]
(*a-nd’e) cuvi ngua nd’ichi-di misa
cuántas veces NEG CMP:ver-2S misa
Quantas ocaciones no has oido Misa[?]

76. [R] ino cubi ngue ndichi numa Misa
inu cuvi ngua nd’ichi numa misa
3 veces NEG CMP:ver[-1S] completo misa
tres ocas[ion]es no oii entera la misa

77. [R] Cati ngue nuu na tonee mia
cati ngua (¿nun?) (*na)-tunen min
porque NEG (luego/pronto) PERF:alcanzar[-1S] aquello
Porq[u]e no la puede [sic] alcanzar

78. [R] Cabo mia ata naa ama cuah ndichi
cava-min a.tanan ama cuan nd’ichi
a.causa.de-aquello no.más una parte CMP:ver[-1S]
Por eso no mas una Parte oii

79. Acanuui nodi chiguidii chido na Misa[?]
a-canun.yinu-di chin yidin Chidu nan Misa
INT-CMP:recordar-2S que CON:hacer padre en misa
tienes precente lo q[u]e hacia el padre en la Misa[?]

80. Acanuu tama [--]cuah vedigacadinodi[?]
a-canun(<cunun) tama cuan vedcadinu-di
INT-CMP:estar.en otra parte pensamiento-2S
estavas pensando en otras cosas[?]

81. Andacunee ndichidi guamuh gua mia[?]
a-ndacunen nd’ichi-di guan.m’un guan.min
INT-volteado CMP:ver-2S por.aquí por.allí
estavas volteandote Mirando por aqui por alli[?]

82. Acahdi yuni dicaya ñehdi dico adeca tama cati ngue ndichiya Misa[?]
a-ca’a-di yuni dc’aya ye’en-di ndicu (*a).da’a.ca tama cati
INT-CMP:dar-2S ejemplo hijo POS-2 o algún otro para.que

ngua nd’ichi-yan misa
NEG P:ver-3 misa
has industriado a tus hijos ô a otros [---] para q[u]e no oygan Misa[?]

83. Adidi natiño ticuah Dom[ing]o navico chete[?]
a-din-di ntiyun ticua’an domingo [ndicu] nan v’icu.ch’ata
INT-CMP:hacer-2S trabajo cuando domingo [o] en fiesta.grande
has travaj[ad]o en Domingo ô dia de fiesta [de guardar][?]

84. [R] Dii mah mah
din ma’an.ma’an
CMP:hacer[-1S] medio.medio
trabaje medio Dia

85. [R] Catingue 64 numa nguube
natin ngua numa guvi
pero NEG completo día
Pero no todo el Dia

86. [R] ve nacuah cucabo vedingua Doco veditano
va nan cuan cucava vedgua’a nducu vedta’an
hay en parte por.causa.de pobreza y necesidad 65
Algunas ocas[ion]es por tristeza con coraje [= … por pobreza y necesidad]

87. Anato mainodi tonee natomatabihdi ndoyo, ndoyo tando camanatino
chino checo Santa Yglecia[?]
a-ntuminu-di (*tunen) (*na).toma-(¿?)-di nduyu.nduyu tandu c’am’a.ntiyun
INT-PERF:confesarse-2S y PERF:(comulgar)-2S cada.año según CMP:mandar

(*chinu) chacu Santa. Iglesia.
(¿?) madre Santa Iglesia.
Has confesado y comulgado todos los años como Manda la Santa Madre Yglecia[?]

88. Achedi yute ticuah viernes ticauh vigilia[?]
a-che’e-di yuta ticua’an viernes ticua’an vigilia
INT-CMP:comer-2S carne cuando viernes cuando vigilia
has comido carne en viernes y en vigilia[?]

89. [R] Che ticuah ndaca
che’e ticua’an ndaca
CMP:comer[-1S] cuando CMP:conseguir[-1S]
Comi quando la haye

90. [R] Che ama ndoche 66 yuta iticheno cati techia -ô
che’e ama (yuchi).yuta iti.chenu cati (*techia) u
CMP:comer[-1S] un (guisado).de.carne animal.del.monte porque CMP:dar[3] 1S
Comi una poca de carne montés porq[u]e me la dieron

91. [R] Cati ngue ndaaca chiche
cati ngua ndaca chin che’e
porque NEG CMP:conseguir[-1S] que P:comer[-1S]
Comi porq[u]e me la dieron [= porque no conseguí que comer]

92. [f. 3v] [R] Cati chicaino
cati chiquinu(<caquinu)
porque CMP:desear[-1S]
Porque la desee

93. [R] Che viernes chi chavi cati techia -ô
che’e viernes chin (¿?) cati (*techia) u
CMP:comer[-1S] viernes que (pasó) porque CMP:dar[3] 1S
Comi el viernes Pasado p[o]rq[u]e me enferme [= … porque me la dieron]

94. [R] Cati canuu daya
cati canun(<cunun).daya
porque CMP:estar.embarazada[-1S]
Porq[u]e estava Preñada

95. [R] Cati guico dicuah
cati yicu(<cucu) dcua’a
porque CON:mamar[-1S] criatura
Porq[u]e mama la criatura

96. [R] Che cheti yio mah
che’e chete iyu man
CMP:comer[-1S] durante mes pasado
Comi esta quaresma

97. [R] Numa yio che cati caeh ô
numa iyu che’e cati [din] ca’a u
completo mes CMP:comer[-1S] porque CMP:hacer enfermedad 1S
Porq[u]e todo el mes estuve mala [= comí todo el mes porque estuve enfermo]

98. Decah ndidi[?]
da’a ca’a din-di
qué enfermedad CMP:hacer-2S
Que enfermedad tienes[?]

99. [R] Nuu guinda
yun.yind’a
latido/cólico
tengo latido

100. [R] Cati chete yae
cati chete ya’a 67
porque barriga[-1S] (doler)
me duele la bar[r]iga

101. Achindi yoodi ndoho deche viernes vien 68 yuno tonee vigilia ñeh
chindinadi tonee ticuah nandoochidi[?]
a-(*chind’i<cund’i).yun-di ndu’u ndacha viernes (v’icu).yunu (*tunen)
INT-CMP:(ayunar)-2S todos siete viernes (fiesta.tierna) y

vigilia ye’en ch’indian-Di (*tunen) ticua’an nn’uchi-Di
vigilia POS CMP-nacer-SAG y cuando CMP:resucitar-SAG
has ayunado todos los siete viernes de quaresma las siete vigilias de natividad y
Resurrecion[?]

102. [R] Chindiyo chida
(*chind’i).yun chida
CMP:ayunar[-1S] padre[biol.]
Ayune Padre

103. [R] Nati ngue chidiati 69 Miercondanaá gube chi toma yia cati canuu
yuni
natin ngua (¿chind’i …?) mierco.nd’anan guvi chin tuma yiya
pero NEG CMP:(¿ayunar?)[-1S] miércoles.de.ceniza día que P:recibir[-1S] ceniza

cati canun(<cunun) yuni
porque CMP:recorrer[-1S] camino
Pero no ayune el primero dia de senisa, Porq[u]e estaba caminando

104. [R] Ca[---]ti ngue cubi cundiyo
cati ngua cuvi (*cund’i).yun
porque NEG P:poder[-1S] P:ayunar[-1S]
Porq[u]e no pude aguantar ayu nar

105. [R] Cati ngue guechee
cati ngua yicha(<cucha)
porque NEG CON:aguantar[-1S]
Porq[u]e no aguante

106. [R] Cati che cudii natiño
cati (chacu) din ntiyun
porque (CMP:¿?) 70 CMP:hacer[-1S] trabajo
Porq[u]e estoy parida

107. [R] Cati guita vidic[---]uah
cati yitavi(<tavi) dcua’a
porque CON:estar criando[-1S] criatura
Porq[u]e esta criando [= porque estoy criando criatura]

108. Andadibedi Diezmo tonee Primisia ñeh chino checo Santa Yglecia[?]
a-(*nda).nd’iv’a-di diezmo (*tunen) primicias ye’en (*chinu) chacu S. I.
INT-PERF:pagar-2S diezmo y primisia POS (¿?) madre S.I.
has pagado los diesmos y primisias a nuestra Madre Yglecia[?]

109 Pues, ditono ndiatanee cati dadinguenodi ninonaa din Dios diesmo
tonee Primisia tandovee chi techicadi chino checo Santa Yglecia
pues (*ditunu) (*ndiata).ne’en cati (*da-din.cu’enu 71 )-di ninu.nan d’indios diezmo
pues (entonces) es.necesario que P:(ofrecer)-2S delante Dios diezmos

(*tunen) primisia tandu.va.chin techcadi (*chinu) chacu S.I
y primicias según.hay.que CMP:determinar (¿?) madre S.I.
Pues, es menester q[u]e ofrescas a Dios Diesmos, y primisias, segun lo ordena
nuestra Madre la Santa Yglecia

Mandamiento 4 o
110. Adatubidi ninonaa chidadi ninonaa checodi data(miera) ninonaa
inandiite dico âdeca tamaña[?]
a-(*da)-tuvi-di ninu.nan chida-di ninu.nan chacu-di (*datamiera) ninu.nan
INT-CMP:dañar-2S delante padre-2S delante madre-2S también delante

yind’ita 72 ndicu (*a).da’a.ca tama-yan
ancianos o algún otro-3
Ofendiste a tu Padre, a tu Madre, tambien a otros mayores ô a [o]tro
qualesquiera[?]

111. [f. 4]Achica [i]nodi vedinguih ñehña[?]
a-chiquinu-di ved’i ye’en-yan
INT-CMP:desear-2S muerte POS-3
Les decea[s]tes la muerte[?]

112. Anacahdi vendecuino ina[?]
a-(*na)-ca’a-di vencuinu ‘iyan
INT-PERF:dar-2S pesadumbre 3
Les decea[s]tes alguna Pesadum bre [?] [= les diste pesadumbre?]

113. [R] Nacah vendecuino iña cati chicaava ndocoña
(*na)-ca’a vencuinu ‘iyan cati chi(<cuvi).c’av’a nducu-yan
PERF:dar[-1S] pesadumbre 3 porque CMP:enojarse[-1S] con-3
Les di pesadumbre porq[u]e me enoje con ellos

114. Andei cubi chicabaadi ndoco chidadi ndoco checodi[?]
(*a-nd’e) cuvi chi.c’av’a-di nducu chida-di nducu chacu-di
cuántas veces CMP:enojarse-2S con padre-2S con madre-2S
Quantas ocaciones te enojaste con tu P[adr]e y Madre[?]

115. [R] ino ubi cubi
inu uvi cuvi
tres dos veces
dos ô tres ocaciones

116. [R] Cha 73 ñanguino iña ndoco vedicaba
ca’an yagü’inu ‘iyan nducu vedc’av’a
CMP:decir[-1S] diablo 3 con mohina
los maldije con la moina

117. Anumainodi cahdi ñanguino iña[?]
a-numa.yinu-di ca’an-di yagü’inu ‘iyan
INT-completo.corazón-2S CMP:decir-2S diablo 3
de todo tu corazon los maldecistes[?]

118. [R] Guube chido ndoco vedi[---]duvino
(*guva) chidu nducu vedduv’inu 74
no padre con coraje
no P[adr]e Por la moina

119. Decatuu
da’a ca ntun 75
qué más otra vez
Que otra cosa[?]

120. Cataha chida, catahe [sic] checo
(c’a-ta’an 76 ) chida, (c’a-ta’an) chacu
CMP:(responder)[-1S] padre[-1S] CMP:(responder)[-1S] madre[-1S]
Respondi a mi padre a mi M[adr]e

121. Aguinoneedi iña[?]
a-’iyun(<c’ayun).nen-di 77 ‘iyan
INT-CON:burlarse-2S 3
te has burlado de ellos[?]

122. Andochineedi iña[?]
a-nduchi.nen-di ‘iyan
INT-CMP:mofarse-2S 3
los has mofeado[?]

123. Ayabetade 78 iña[?]
a-y’av’i.tan-di ‘iyan
INT-CMP:hablar.fuerte-2S 3
les hablastes mal[?]

124. [R] Cati maña chiyaya 79
cati man-yan ch’iyun(<c’ayun)-yan u
porque REF-3 CMP:rieron-3 1S
Porq[u]e ello[s] me gritaron [= porque ellos se rieron de mi]

125. Anatomandecuhdi chidadibe(e) natiño chi techia ndadii[?]
a-(*na)-toma.ndicun-di chida-di (va) ntiyun chin (*techia) (*nda-din)
INT-PERF:obedecer-2S padre-2S (hay) trabajo que CMP:dar[3] (¿2S?)
Ovedecistes a tu P[adr]e a tu Madre en lo q[u]e te mandaron[?]

126. [R] Gucodo na iña
(¿?) nan ‘iyan
(¿?) cara 3
los miraba(..) con coraje

127. Achindaneedi iña ndoco chindiata neeña ticuah vahña tonee cuicoña[?]
a-chinnen(<cunnen)-di ‘iyan nducu chi (*ndiata).ne’en-yan ticua’an v’a’a-yan
INT-CMP:ayudar-2S 3 con que es.necesario-3 cuando miedo-3

(*tunen) cuicu-yan
y hambre-3
los ayudastes con alguna cosa en sus nesesidades de hambre[?]

128. Pues: ati cuecondadi vedinde cuh chi candicodi ninonaa ña:
natomadicuhdi tonee cuin da[n]eedi iña; cati mahña dacu(b)ia tonee
dacuita ndadii; datamiera nachedi tahña
pues ati-(*cuecund’a)-di (*vede-ndicun) chin cand’icu-di ninu.nan-yan
pues NEG+I-perder-2S (humildad) que CMP:deber-2s delante-3

(*na)-toma.ndicun-di (*tunen) cuinnen(<cunnen)-di ‘iyan cati man-yan
I:obedecer-2S y I:ayudar-2s 3 porque REF-3

(*da)-cuvi-yan (*tunen) (*da)-cu’ita[-yan] (*nda-din) (*datamiera) (*na)-che’e-di ta’a-yan
CMP:(hacer).ser-3 y CMP:(hacer).crecer[-3] (¿2S?); también PERF:comer-2s manos-3
Pues no les pierdas el respecto q[u]e les deves; y los ayudes porque ellos te dieron el
ser y te criaron [+ también comiste de sus manos]

129. Acacuehdi dayadi ndoodomia ñeh din Dios[?]
a-cacu’en-di 80 daya-di ndudu min ye’en d’indios
INT-P:enseñar-2S hijo-2S palabra aquella POS Dios
Ensenaste a tus hijos la Palabra de Dios[?]

130. Acacuehdi iña yuni ndoco chindaacaña chetenguibe[?]
a-cacu’en-di ‘iyan yuni nducu chi ndaca-yan chetguvi
INT-P:enseñar-2S 3 camino con que P:conseguir-3 cielo
Les enseñaste el Camino Para ganar el Cielo[?]

131. Achedi iña ticuah diña adeca nondi[?]
a-ch’e’en(<cu’e’en)-di ‘iyan ticua’an din-yan (*a).da’a.ca nundi
INT-CMP:pegar-2S 3 cuando P:hacer-3 algún delito
Les castigastes quando cometieron algun delito[?]

132. [R] Che iña
ch’e’en ‘iyan
CMP:pegar[-1S] 3
Castigue

133. [R] Cati ngue quinehña
cati ngua yine’en(<cune’en)-yan
porque NEG CON:oir-3
Porq[u]e no entienden

134. [f. 4v] [R] Ngue guinobehña 81
ngua yin’en(<cun’en).ven-yan
NEG CON:escuchar-3
no ven, ô no oyen

135. Atatomandicuhidi cati cachi cana tandovee chineeña
a-(*ta)-toma.ndicun-di cati cachica(<cuchica)-yan tandu.va.chin ne’en-yan
INT-CMP-permitir-2S que CMP:andar-3 según.hay.que P:querer-3
no los dejes andar a su libertad [=¿Permitiste que anden según quieran?]

136. Acahdi yuni iña cati datubiña ninonaa din Dios[?]
a-ca’a-di yuni ‘iyan cati (*da)-tuvi-yan ninu.nan d’indios
INT-CMP:dar-2S ejemplo 3 para.que P:dañar-3 delante Dios
les ensenaste a que ofendie[--]ran â Dios[?]

137. Achica vaadi ndocotahdi[?]
a-chi(<cuvi).c’av’a-di nducu ta’an-di
INT-CMP:enojarse-2S con mujer-2S
te enojaste con tu Muger[?]

138. Acahdi nanguino ina[?]
a-ca’an-di yagü’inu ‘iyan
INT-CMP:decir-2S diablo 3
la Maldejiste[?]

139. Achindoo yoto di ndoocoña[?]
a-(chindu’u-¿? 82 )-di nducu-yan
INT-CMP:(*desesperarse)-2S con-3
has vivido mal con ella[?] [= desesperaste de ella?]

140. Ach[e]di; achinodi iña[?]
a-ch’e’en-di a-chinun(<cunun)-di ‘iyan
INT-CMP:pegar-2S INT-CMP:patear-2S 3
le diste, le aporreastes[?]

141. che iña cati maña techia yuni
ch’e’en ‘iyan cati man-yan (*techia) yuni
CMP:pegar[-1S] 3 porque REF-3 CMP:dar[3] camino
le di porq[u]e me dio ocacion

142. Acahdi iña chiche, chi cuh ndoco ndocuendita chidiata neña[?]
a-ca’a-di ‘iyan chin che’e chin cu’u nducu nducue’en.(*nd’ita)
INT-CMP:dar-2S 3 que P:comer que P:beber y todo(s).(¿todo?)

chin (*ndiata).ne’en-yan
que P:es.necesario-3
les diste q[u]e comer, q[u]e veber y quanto havia q[u]e menester[?]

143. Atatomandicu(e)hdi (i)ñan sahdi[?]
a-(*ta)-toma.ndicun-di yincha’an 83 -di
INT-CMP-obedecer-2S marido-2S
Obedeciste a tu marido[?]

144. Acahdi ina vendecuino adeca[?]
a-ca’a-di ‘iyan vencuinu (*a).da’a.ca 84
INT-CMP:dar-2S 3 pesadumbre alguna
le distes alguna pesadumbre[?]

145. Achicuinodi 85 vediguih ñehña[?]
a-chiquinu-di ved’i ye’en-yan
INT-CMP:desear-2S muerte POS-3
le decea[s]te la muerte[?]

146. [R] Chicaino chido: cati maña techia vedicava ticuah guiya gadi dita
daaña naa
chiquinu, chidu cati man-yan (*techia) vedc’av’a ticua’an yi’i
CMP:desear[-1S] padre porque REF-3 P:dar[3] pleito cuando CON:beber

gadi (nd’ita) (¿…-yan nan?)
tepache (celos) (¿…-3 cara?)
“Se la decee P[er]o [sic pro: Padre] porq[u]e el me amuino quando bâ â veber
tepache y es muy Zelozo”

147. Pues cudeebenodi [sic] cati candicodi obligacion chiyae nodi iña
tando Sacram[en]to ñehdi, chingue cubi natini ngue cubi nandaati
ticayainodi Maybo din Dios yto chino checo S[an]ta Yg[lesi]a
pues cu-denu 86 -di cati cand’icu-di obligacion chin ya’inu-di ‘iyan tandu
p[ues] I-saber-2S que CMP:deber-2S obligación que P:amar-2S 3 como

Sacramento ye’en-di, chin ngua cuvi nt’ini ngua cuvi nnati t’ica ya’inu-di
Sacramento POS-2S que NEG P:poder P:deshacer NEG P:poder P:desatar así I:amar-2S

man-ivo d’indios (¿?) (*chinu) chacu S.I.
REF-SAG 87 dios (¿?) (¿?) madre S.I.
Pues sabe q[u]e tienes obligacion de quererlo como tu sacramento q[u]e no se
puede desvaratar; dale gusto a Dios y a nuestra Madre la Santa Yglecia

Mandamiento 5 o
148. Achinodi dibihdi [ndoco] vedigaa cadinodi ndoco ndood(o) dii 88
datamiera ndoco natinodi[?]
a-ch’ino(<c’anu)-di (¿? 89 ).vi’i-di [nducu] vedgadinu-di nducu ndudu-di
INT-CMP:matar-2S (¿?).prójimo-2S [con] pensamiento-2S con palabra-2S

(*datamiera) nducu ntiyun-di
también con obra-2S
Has matado a t u proximo con palabras, obras, y pensamientos[?]

149. Achigueinddi 90 iña vedeguih dico adeca caeh adeca vendecuino
betedibidi[?]
a-(chiquinu)-di ‘iyan ved’i ndicu (*a).da’a.ca ca’a, (*a).da’a.ca
INT-CMP:desear-2S 3 muerte o alguna enfermedad alguna

vencuinu (¿?).vi’i-di
pesadumbre (¿?).prójimo-2S
Le decea[s]te la muerte[--] enfermedad, ô [o]tra cosa a tu proximo

150. Achiyeinodi ticu[a]h bihdi cheno gu[b]iña adeca vendecuino[?]
a-chi(<cuvi).yyeno-di ticua’an vi’i-di ch’enu.cuvi(<cu’enu.cuvi 91 )-yan
INT-CMP:alegrarse-2S cuando prójimo-2S CMP:padecer-3

(*a).da’a.ca vencuinu
alguna pesadumbre
te alegraste del mal de tu proximo[?]

151. Achin decuinodi ticuah ndaacaña adeca chinda(i)[?]
a-chind’icu(<cund’icu 92 ).yinu-di ticua’an ndaca-yan (*a).da’a.ca chin nd’a
INT-CMP:pesarse[sentir]-2S cuando CMP:conseguir-3 algo que bueno
te pesó del bien del [---] proximo[?]

152. Andichicabaadi iña
a-nd’ichi.c’av’a-di ‘iyan
INT-P:odiar 93 -2S 3
has tenido algun odio[?]

153. Aganeedi iña ninonaaña
a-ga’an.nen-di ‘iyan ninu.nan-yan
INT-CON:criticar 94 -2S 3 delante-3
has hablado mal de ello p[o]r delante ô Por atras[?]

154. [f. 5] [R] Ganee iña chido
ga’an.nen ‘iyan chidu
CON:criticar[-1S] 3 padre
hable Padre

155. Andei cubi
(*a-nd’e) cuvi
cuántas veces
Quatro ocaciones [= cuantas ocasiones?]

156. [R] Gue Guenda[-]caaco
ngua yinn’acu
NEG CON:acordarse[-1S]
no me acuerdo

157. Cadochidi cubi tandovee chicanuinodi
c’a.ducha-di cuvi tandu.va.chin canun.yinu-di
I:contar[cantidades]-2S veces según.hay.que CMP:recordar-2S
Cuenta[-] las vezes segun las tengas presentes

158. Andaacadi checo nondi iña[?]
a-ndaca 95 -di ch’acu nundi ‘iyan
INT-CMP:conseguir-2S perdón pecados 3
Ya le(s) pe[-]distes perdon[?] [= conseguiste el perdón de [tus] pecados de ellos?]

159. [R] Adadandai ndocoña
a (¿? 96 ).nd’a nducu-yan
ya (CMP:reconciliarse[-1S]) con-3
Ya quede en paz con el

160. Achicainodi cati candica nanguino vihdi[?]
a-chiquinu-di cati (¿canda?) yagü’inu vi’i-di
INT-CMP:desear-2S que (P:llevar) diablo prójimo-2S
decea[s]te q[u]e el Diablo llevara a tu proximo[?]

161. Achetecuhdi ndocoña[?]
a-ch’atcu’un 97 (<c’um’a)-di nducu-yan
INT-CMP:pelear-2S con-3
te peleaste con el[?]

162. Achedi iña[?]
a-ch’e’en-di ‘iyan
INT-CMP:pegar-2S 3
le pegaste[?]

163. Achinuhdi ina cati diña canda[?]
a-chi(<cuvi).nun-di ‘iyan cati din-yan canda
INT-CMP:incitar-2S 3 para.que P:hacer-3 guerra
aconsejas[tes] a q[u]e se peleasen[?]

164. Acahdi yuni ina cati datubi chideeve[-] ñehña ninonaa din D[io]s[?]
a-ca’a-di yuni ‘iyan cati (*da)-tuvi stavie’en-yan ninu.nan d’indios
INT-CMP:dar-2S ejemplo 3 para.que P:dañar alma-3 delante Dios.
Diste alguna industria para q[u]e pierdan su alma ante Dios[?]

165. Achidi gadi achicubihdi[?]
a-chi’i(<cu’u)-di gadi a-chi(<cuvi).c’uvi-di
INT-CMP:beber-2S pulque INT-CMP:emborracharse-2S
Veviste Pulque, te envolaste[?]

166. [R] chicuubi -ô chituendita nati ngue chindaa chidevee (neh)
chi.c’uvi u (chi’i.¿…?) natin ngua chinda(<cunda) stavie’en
CMP:emborracharse 1s (CMP:beber[-1s].(¿…?) pero NEG CMP:perderse alma[-1s]
me envole; vebi un poco Pero no perdi el sentido

167. Pues ati cubi cubidi cati ticuah mia yoodo cuindaa chidevee nehdi
pues ati-cuvi.c’uvi-di cati ticua’an.min (¿?) 98 yinda(<cunda) stavie’en-di
pues NEG+I-emborracharse-2S porque entonces (¿?) CON:perderse alma-2S
Pues no te envoles porq[u]e puedes entonses [-] perder tu alma.

Mandam[ient]to 6 o
168. Achicainodi nondi ndoco ndata[?]
a-chiquinu-di nundi nducu nd’ata
INT-CMP:desear-2S pecado con mujer
Deceaste Pecar con alg[un]a muger[?]

169. [R] Gumo ndichi iña chido
(gun) nd’ichi ‘iyan chidu
(sí) CMP:conocer[-1S] 3 padre
he deseado Padre [= sí, la conocí, padre]

170. Atatomandicuhdi vedigaa cadinodi 99 mia[?]
a-(*ta)-toma.ndicun-di vedgadinu-di min
INT-CMP:permitir-2S pensamiento-2S aquello
No consientas esos pensamientos [= ¿permitiste aquel pensamiento tuyo?]

171. [R] Natomandicuh chidoa 100
(*na)-toma.ndicun, chidu
PERF:permitir[-1S] padre
Consenti Padre

172. [R] Nati ngue yabe iña
natin ngua y’avi ‘iyan
pero NEG CMP:hablar[-1S] 3
Pero no le hable

173. Pues cuecondaadi vedicaa dinomia
pues (*cuecund’a)-di vedgadinu min
pues I:dejar-2S pensamiento aquel
P[ue]s dese he cha esos Pensamientos

174. Ati natomandicuhdi
ati-(*na)-toma.ndicun-di
NEG+I-permitir-2S
no consientas

175. Ave tahdi[?]
a-va ta’an-di
INT-hay mujer-2S
tienes muger[?]

176. Ave ñansahdi[?]
a-va yincha’an 101 -di
INT-hay marido-2S
tienes marido[?]

177. Aninovaacodi[?]
a-n’immacu(<c’ammacu 102 )-di
INT-PERF:casarse-2S
eres casada[?]

178. [f. 5v] Andichidi adeca sah[?]
a-nd’ichi-di (*a).da’a.ca sa’an
INT-CMP:conocer-2S algún hombre
has conocido algun hombre[?]

179. [R] Dichi iña nati maña candiicoña; cati chinonehe 103 sah
nd’ichi ‘iyan natin man-yan cand’icu-yan cati
CMP:conocer[-1S] 3 pero REF-3 CMP:tener.culpa-3 porque

ch’inche’e(<c’anche’e) 104 -san [u]
CMP:engañar-3M [1S]
Si lo conosi; pero el tuvo la culpa; porq[u]e me engaño

180. Datamiera madi candicodi ndocoña, cati nato mand(icu)hdiiña
(*datamiera) man-di cand’icu-di nducu-yan cati (*na)-toma.ndicun-di ‘iyan
también REF-2S CMP:tener.culpa-2S con-3 porque PERF:permitir-2S 3
tambien tu tienes la culpa porq[u]e lo consentistes

181. [R] tama sah ndaa (sa)h vacu ndochinee sah -ô
tama sa’an nda-san vacu nduchi.nen-san u
otro hombre CMP:llegar-3M casa[-1S] CMP:mofarse-3M 1S
tambien bino otro hombre a mi casa y me burlo

182. [R] Adicaaya[?]
a-dc’aya
INT-muchacho
es muchacho[?]

183. Aninovaca 105 sah[?]
a-n’immacu-san
INT-PERF:casarse-3M
es casado[?]

184. [R] Gube chida
(*guva) chida
no padre[biol.]
no Padre

185. [R] Yñangua
‘iyan.gua’a
viudo
[------]es Viudo

186. Abihdi iña[?]
a-vi’i-di ‘iyan
INT-prójimo-2S 3
es tu pariente[?]

187. Aninonenio candicodi bihdi ndocoña
a-(nene ninu) (*cand’icu)-di vi’i-di nducu-yan
INT-(muy cerca) CMP:deber-2S prójimo-2S con-3
es mui cercano[?]

188. Adidi nondi ndoco ndaata[?]
a-din-di nundi nducu nd’ata
INT-CMP:hacer-2S pecado con mujer
has pecado con muger[?]

189. [R] Dii ndoco ama ndaata chi; venansah
(din) [nundi] nducu ama nd’ata chin va yincha’an
CMP:hacer[-1S] [pecado] con una mujer que hay marido
Peque con muger casada

190. [R] Datamiera ndoco tama dicaya
(*datamiera) nducu tama dc’aya
también con otra joven
Y tambien con otra muchacha

191. Anandoocatah 106
a-nnucu 107 .ta’an
INT-doncella
Era doncella[?]

192. Adi natuubedi iña
a-din-(*na)-tuvi-di ‘iyan
INT-CMP:hacer.daño-2S 3
tu la perdistes[?]

193. Andacuitodi iña[?]
a-(*nda)-cu’itu 108 -di ‘iyan
INT-CMP:hacer.fuerza-2S 3
la forsastes[?]

194. [R] Guve chida natomandicuh tan numaino
(*guva) chida, (*na)-toma.ndicun-tan numa yinu
No padre[biol.] PERF:permitir-3F completo corazón
No padre ella quiso [------------------]

195. Achinoncheedi iña ndoco adeca ndoodo[?]
a-ch’inche’e-di ‘iyan nducu (*a).da’a.ca ndudu
INT-CMP:engañar-2S 3 con alguna palabra
la engañastes con alguna Palabra[?]

196. Cati ticu[a]h mia guendiatanee cati cui nocahdi ndoodo mia
cati ticua’an.min (¿? 109 ).(*ndiata).ne’en cati yinun(<cunun).ca’a-di ndudu min
porque entonces (¿?).es.necesario que CON:cumplir-2S palabra aquella
Porq[u]e entonses es menester q[u]e la complas

197. Achiyodi Acuenta nehdi Ave di ndocoña[?]
a-ch’iyu-di, a-(¿?) ye’en-di a-va-di nducu-yan
INT-amante-2S INT-(¿?) POS-2S INT-hay-2S con-3
es tu amiga, es tu paisana[?] [+ estas con ella?]

198. Andey ndoyo mah chivendo coña[?]
(*a-nd’e) nduyu man chin va nducu-yan
cuántos años ha que hay con-3
q[uan]tos a[ño]s ha q[u]e estas con ella[?]

199. [R] A iño ndoyo
a inu nduyu
ya 3 años
tres años

200. Andei cubi ndocotah cade ama ndoyo[?]
(*a-nd’e) cuvi […] nducu-tan cadi ama nduyu
cuántas veces [llegaste] con-3F medida un año (= ‘cada un año’)
quantas vezes llegastes con eya dentro del año[?]

201. [R] Gue canuino
ngua canun.yinu
NEG CMP:recordar[-1S]
no lo tengo precente

202. [R] Gutuee ndiica cuenta
(¿uta?) (¿?) cuenta
(no 110 ) (¿?) cuenta
no yevo cuenta

203. Pues cuecondaadi ndocueh nondi mia cundichidi cati din Dios ngue
natiehidi 111 chendidi cati datuvidi ninonadi
pues, (*cuecund’a)-di nducue’en nundi min, cu-nd’ichi-di cati d’indios ngua
pues I:dejar-2S todo(s) pecados aquellos I-mira-2S que dios NEG

(*na)-(*techia) di chende-di cati (*da)-tuvi-di ninu.nan-Di
PERF:dar[3] 2s boca-2S para.que dañar-2S delante-SAG
Pues deja todos essos pecados, mira q[u]e Dios no te dio la voca para que le ofendas

204. [f. 6] Pues ati caditum vaya dico tama cuah chi nedichidi iña
pues ati-ca’an-di ntun va’a-yan ndicu tama cuan chin nn’ichi(<nind’ichi)-di ‘iyan
pues NEG+I-ir-2S otra.vez casa-3 u otra parte que PERF:ver-2S 3
[Pues] no ballas â su casa, ô a otra parte donde la veas

205. Cati mia ve yuni nondi, ndoco chidatuubidi chidevee ñehdi
cati min va yuni nundi nducu chin (*da)tuvi-di stavie’en-di
porque allí está camino pecado con que P:dañar-2S alma-2S
Porq[u]e alli esta el camino del pecado con q[u]e pierdas tu Alma

206. Guecondadi ndata tonee yuni mia
(*cuecund’a)-di nd’ata (*tunen) yuni min
I:dejar-2S mujer y camino aquel
Deja es[a] muger y ese Camino

207. Cati dingue gue cuidadivico ndaadii
cati ndi ngua ngua (cuinda).ndi.v’icu (¿*nda din?)
porque hasta NEG NEG (P:absolver)[-1S] (¿2S?)
Porq[u]e si no no te puedo absolber

208. Detum
da’a ntun
qué otra.vez
Que otra cosa

209. [R] Ve tama cahuu cati chitoo maa tonee chiconaa tamatah;
datamiera cah ndodo yocoña
va tama (¿?) cati chintum’a’an(<ntum’a’an) (*tunen) (*chicun.nan)
hay otra (¿?), porque CMP:abrazar[-1S] y (*CMP:besar[-1S])

tama ta’an, (*datamiera) ca’an ndudu (¿?)
otra mujer también CMP:decir[-1S] palabra (¿?)
tengo otra cosa porq[u]e abrase a una muger, y la vece y tambien le hable palabras
desonestas

210. Atuvidi yute ñehña[?]
a-t’uv’i-di yute ye’en-yan
INT-CMP:tocar-2S carne POS-3
le tentastes sus carnes[?]

211. Achinodi yudo ñah[-] cati didinondi, ndoco ndaata[?]
a-ch’inu-di (¿? 112 ) (yan) cati din-di nundi nducu nd’ata
INT-CMP:mirar/soñar-2S (¿?) (noche) que CMP:hacer-2S pecado con mujer
has soñado entre sueños q[u]e has pecado con muger[?]

212. Atinidi ticuah mia[?]
a-(tinen)-di ticua’an.min
INT-CMP:(*eyacular)-2S entonces
te measte entonces[?]

213. [R] tini chida [sic] cati ticuah candiiti chicaino ndaata
(tinen) chida cati ticua’an canditi(<cunditi) chiquinu nd’ata
CMP:(*eyacular)[-1s] padre[biol.] porque cuando CMP:acostarse[-1s] CMP:desear[-1s] mujer
Si P[adr]e p[o]rq[u]e quando esta[ba] acostado decee muger

214 Andoco nondi ñehdi nacahdi yuni adeca vetebihdi cati datubi[ñ]a
ninonaa din Dios
a-nducu nundi ye’en-di (*na)-ca’a-di yuni (*a).da’a.ca (¿?).vi’i-di cati
INT-con pecados POS-2 PERF:dar-2S ejemplo algún (¿?).prójimo-2S para.que

(*da)-tuvi-(yan) ninu.nan d’indios
P:dañar-3 delante dios
Con tus pecados has dado camino â ôtros para ofender a Dios[?]

215. Achinuhdi iña: Anacahdi ved(a)dito Achinda needi iña: âcachicadi
ndocoña; Atato[--]ma(n)dicuhdi iña vacudi cat(a) 113 d(iñ)a nondi
ninonaa din Dios
a-chi(<cuvi).nun-di ‘iyan a-(*na)-ca’a-di vede.ditu a-chin.nen 114 -di ‘iyan
INT-CMP:incitar-2S 3 INT-PERF:dar-2S fuerza INT-CMP:ayudar-2S 3

a-cachica-di nducu-yan a-(*ta)-toma.ndicun-di ‘iyan vacu-di cati
INT-CMP:andar-2S con-3 INT-CMP:permitir-2S 3 casa-2S para.que

din-yan nundi ninu.nan d’indios
P:hacer-3 pecado delante Dios
“L(o) aconsejastes, le hizistes fuerza, le engañastes [=le ayudaste], anduviste
con el; le consentistes en tu casa para que ofendiera â Dios[?]”

216. Achidi dino naadi. Achidi yoode
a-chi-di (¿?); a-chi-di (¿?)
INT-CMP:ser-2S (¿?) INT-CMP:ser-2S (¿?)
fuiste alcahuate[?]

217. Achicainodi ndoco vedieno nondi chi chaudi ndoco ndata[?]
a-chiquinu-di nducu vedieno nundi chin (¿?)-di nducu nd’ata
INT-CMP:desear-2S con gusto pecado que (CMP:cometer)-2S con mujer
[-----------------] tuvistes gusto con el pecado pasado q[u]e tuvistes con muger[?]

218. Achiyeinodi cucabo nondichi didi[?]
a-chi.yyeno-di cucava nundi chin din-di
INT-CMP-alegrarse-2S a.causa.de pecado que CMP:hacer-2S
te alegrastes del pecado q[u]e hisistes

219. Aguinandedi ndoco vedieno nondi ñehdi[?]
a-yinne(<nne)-di nducu vedieno nundi ye’en-di
INT-CON:platicar-2S con gusto pecado POS-2S
has hablado con gusto tus tus [sic] pecados[?]

220. Aguinandeedi ndodo chi(..)cunuu caa ndodo (..)ngu(e) 115
guedechivee 116 [?]
a-yinne-di ndudu chin (cunun.ca’a) ndudu (chin) ngua din.ch’iv’a
INT-CON:platicar-2S palabras que P:(cumplir 117 ) palabras (que) NEG P:servir
has hablado palab[r]as que no sirven[?]

Mandamiento 7 y 8 o
221. Achicainodi didi ducuu[?]
a-chiquinu-di din-di ducu
INT-CMP:desear-2S P/CMP:hacer-2S robo 118
Intentas[te] Robar[?]

222. Achicainodi vedicuica ñeh bihdi cati cuididi nondi[?]
a-chiquinu-di vedcu’ica ye’en vi’i-di cati yidin-di nundi
INT-CMP:desear-2S riqueza POS prójimo-2S para.que CON-hacer-2S pecado 119
deceastes la riqueza de tu proximo p[ar]a ofender a D[io]s[?]

223. Achicuucadi ñeh bihdi adeca bihdi[?]
a-(chi(<cuvi).cu’ica)-di ye’en vi’i-di (*a).da’a.ca vi’i-di
INT-(CMP:enriquecerse)-2S POS prójimo-2S algún prójimo-2S
hicistes algun dano a tu proximo[?] [= te enriqueciste con la propiedad de algún prójimo?]

224. Adadivedichi candicodi neno(na) na[?]
a-(*nda)-nd’iv’a-di chin cand’icu-di (ninu.nan-yan)
INT-CMP:pagar-2S que CMP:deber-2S (delante-3)
le pagastes lo q[u]e deves[?]

225. Achinonchidi 120 iña ticuah cahedi adeca chindicuya[?]
a-ch’inche’e-di ‘iyan ticua’an ca(<cua)-di (*a).da’a.ca chin nd’icui-yan
INT-CMP:engañar-2S 3 cuando CMP:comprar-2S algo que CMP:vender-3
les enganastes en algo q[uan]do les comprastes lo q[u]e vendian[?]

226. [f. 6v] Datamiera (…n)di ngue chinon([c]he)di iña ticua ndicuidi adeca[?]
(*datamiera) (¿?)ndi ngua ch’inche’e-di ‘iyan ticua’an nd’icui-di (*a).da’a.ca
también (¿?) no CMP:engañar-2S 3 cuando CMP:vender-2S algo
Ytn q[uan]do les vendistes no los engañastes[?]

227. Andicuidi chindicuidi, tando veechichive[?]
a-nd’icui-di chin nd’icui-di tandu.va.chin ch’iv’a
INT-CMP:vender-2S que CMP:vender-2S según.hay.que precio
Vendistes al precio regular lo que [---] vendistes[?]

228. Andaveconedi: Ybe ñeh chimia [c]hi duucodi[?]
a-(¿*ndava.cunen?)-di ‘ivi ye’en chin min (chin) ducu-di
INT-CMP:(restituir)-2S dueño POS que aquello (que) CMP:robar-2S
Restituistes lo q[u]e rovastes[?]

229. Pues ditono (ne)diatanee cati nd(e)veconedi chinduucodi
pues (*ditunu) (*ndiata).ne’en cati (¿*ndava.cunen?)-di chin ducu-di
pues (entonces) es.necesario que P:(restituir)-2S que CMP:robar-2S
Pues es menester que lo vuelvas

230. tonee cati ndaadivedi chi candicodi
(*tunen) cati (*nda)-nd’iv’a-di chin cand’icu-di
y para.que P:pagar-2S que CMP:deber-2S
Y para q[u]e pages lo q[u]e deves

231. Cati ndingue dochicuubi vedindoco nondi mia
cati ndi ngua (¿?) guvi va-di nducu nundi min
porque hasta NEG (¿todos?) días hay-2S con pecado aquel
Porq[u]e sino siempre estas con esse pecado

Mandamiento (9)
232. Achicainodi ndoco vedivei chicue[-] condadi vedicuino bih(i)di[?]
a-chiquino-di nducu vedgüe chin (*cuecund’a)-di vedcu’inu vi’i-di
INT-CMP:desear-2S con envidia que P:perder-2S honor 121 prójimo-2S
Has deceado con envidia q[u]e el proximo pierda su credito[?]

233. Ach(ico)ndadi vedicuino bihdi[?]
a-(*chicund’a)-di vedcu’inu vi’i-di
INT-CMP:perder-2S honor prójimo-2S
has quitado el credito a tu proximo[?]

234. C(a)ti ticua(h)mia candicodi oblig[aci]on chidaveconedi vendecuino ñehña
cati ticua’an.min cand’icu-di obligacion chin (¿*ndava.cunen?)-di vedcu’inu 122 ye’en-yan
porque entonces CMP:deber-2S obligación que P:(restituir)-2S honor POS-3
Porq[u]e tienes de volverle su credito

235. Acahdi nondi chidachete bihdi[?]
a-c’a-di nundi chin (¿?) vi’i-di
INT-CMP:dar-2S delito 123 que (¿?) prójimo-2S
has acomulado a tu prox imo alg[u]n pecado[?]

236. Acahdi yuni bihdi chicamaneeña[?]
a-ca’a-di yuni vi’i-di chin 124 c’am’a.nen-yan [‘iyan]
INT-CMP:dar-2S ejemplo prójimo-2S que P:criticar-3 [3]
has aconsejado a otros p[ar]a q[u]e hablen de el[?]

237. Achiyeinodi ticuah chinoveedi nondi ñeh bihdi[?]
a-chi.yyeno-di ticua’an ch’inven(<c’anven)-di nundi ye’en vi’i-di
INT-CMP:alegrarse-2S cuando CMP:oir-2S pecados POS prójimo-2S
Te alegraste de oir hablar mal de tu proximo[?]

238. Aguinan[d]eedi chica 125 nu[-]dee[?]
a-yinne-di ((*a).da’a.ca) (nundi)
INT-CON:platicar-2S (algún) (pecado)
Has platicado alg[un]os pecados[?]

239. (dindo, dillo, dicui, chete[)]
dindu diyu dicui chete
pene vagina senos barriga
(el chile), el culo, pechos, la varriga

240. Achinguinodi (ca)ti bihdi diña adeca nondi[?]
a-(¿*chingu<cangu.yinu?)-di cati vi’i-di din-yan (*a).da’a.ca nundi
INT-CMP:(presumir)-2S porque prójimo-2S CMP:hacer-3 algún pecado
Presumistes q[u]e tu proximo huviera cometido algun pecado[?]

241. [R] Chinguino chide(v)e ñeh cati canuu dayaya 126 ama ndata cucabo
(¿*chingu.yinu?) stavie’en cati canun.daya ama nd’ata cucava
CMP:(presumir)[-1S] alma[-1S] porque P/CMP:estar.preñada una mujer por.causa.de[-1S]
Presumi q[u]e otra muger estava preñada por lo q[u]e havia visto

242. Aquaquendedi achadi ndodo yade[?]
a-(¿?)-di a-ca’an 127 -di ndudiadi 128
INT-(¿?)-2S INT-CMP:decir-2S mentira
Has mentido[?]

243. [R] Guuve chida
(*guva) chida
no padre[biol.]
No Padre

244. [R] Ve tama nondi vene cu[u]medi
va tama nundi va (¿?)
hay otro pecado hay (¿?)
que otro pecado tienes[?] [= tengo otro pecado, tengo (¿?)]

245. [R] Guutue tama
(¿uta?) tama
(no) otro
Ya no tengo otro

246. Achino cueh
a ch’inu(<cu’inu) (¿c’u?)
ya CMP:terminarse (esto)
Hasta aqui

247. [R] Atana mia candicodii
a.tanan min cand’icu (¿?)
No.más aquello CMP:deber[-1S] (¿?)
Nomas es eso lo q[u]e devo

Ex s ortacion
248. Pues ditono ndiatanee cati cuecodi tonee cu(n)decuinodi cucabo
nondi ndoco chida tuubidi ninon(a)a din Dios
pues (*ditunu) (*ndiata).ne’en cati cuacu-di (*tunen) cund’icu.yinu-di cucava
pues (entonces) es.necesario que P:llorar-2S y P:pesarse[sentir]-2S a.causa.de

nundi nducu chin (*da)-tuvi-di ninu.nan d’indios
pecados con que CMP:dañar-2S delante Dios
Pues es menester q[u]e llores y te pese de haver ofendido â Dios

249. Tonee cati cahdi ndoodo numaino cacueh chinguuta cuubidii nondi
ninonadi
(*tunen) cati ca’a-di ndudo numa yinu (¿?) chin (*nguta) cuvi
y que P:dar-2S palabra completo corazón (¿?) que (nunca) vez/P:poder

din nundi ninu.nan-Di
P:hacer 129 pecado delante-SAG
Y le des palabra de todo tu Coraz[o]n de no volverle a Ofender mas

250. Cuidechidi 130 c(a)timaibo din D[io]s J.C. cheno gu(i)bihdi tonee
chidi ña ñah cruz cabo dadavaidi anima ñeh nduyuiaca 131 iñanondi
cui-nd’ichi-di cati man-ivo d’indios J.C. ch’enu.cuvi 132 -Di (*tunen) ch’i(<c’uvi)-Di
I-mirar-2S que REF-SAG Dios J.C. CMP:padecer-SAG y CMP:morir-SAG

nan ya’an.cruz cava (*da)-dava-Di anima ye’en ndutiaca ‘iyan.nundi
en palo.cruz a.causa.de P:(limpiar)-SAG anima POS todos pecadores
Mira q[u]e N[uestro] S[eñor] J[esu] C[risto] Padecio (y) murio en la cruz para
[---] Redimir a todos los pecadores

Bibliografía

  1. (). . . Madrid: Real Academia de la Historia. . tomo XIII
  2. , (). . . México: Instituto Lingüístico de Verano. . (Serie de Vocabularios y Diccionarios Indígenas “Mariano Silva y Aceves”, núm. 26)
  3. , (). “Los manuales de confesión para indígenas del siglo XVI (hacia un nuevo modelo de formación de la conciencia)”. Stvdia Histórica. Historia Moderna XI, 249-252.
  4. (). . . Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics / The University of Texas at Arlington. .410-506. C. Henry Bradley y Barbara E. Hollenbach, editoresvol. 3
  5. (). “Cuicatec Tales about Whichcraft”. Tlalocan IV(3), 197-203.
  6. (). . . México: CIESAS. .33-74. Sergio Navarrete Pellicer, coordinador
  7. (). . . México: en casa del editor. . (editor)
  8. , , (). . . Oaxaca: Archivo General del Estado, Documentos del Archivo. . (recopiladores)vols. 2 y 3
  9. , , , (). . . México: Instituto Lingüístico de Verano. .
  10. (). . . Madrid: Ioseph Fernandez de Buendia. .
  11. (). “Confesando a los indígenas. Pecado, culpa y aculturación en América colonial”. Revista Española de Antropología Americana 37(2), 39-59.
  12. The William Gates Collection, Manuscripts, documents, printed literature, relating to Mexico and Central America, to be sold on the afternoons and evenings of April, 9th and 10th, and the afternoon of April 11th, 1924. New York: American Art Association, Inc..
Existen algunas glosas en el Códice Porfirio Díaz, sin embargo, la mayoría se reducen a sólo topónimos. Actualmente, preparo un artículo sobre los documentos en Charlottesville para las memorias del COLOV V, 2012. Entre los materiales de Gates seleccionados para una subasta planeada en 1924, encontramos la copia fotográfica del confesionario, en “The William Gates Collection”, 1924, número 935, fechada alrededor de 1780. La mayor parte del material seleccionado llegó a Tulane University en el mismo año.
Esta frase es un tradicional saludo y bendición usada en la misa católica. Domino vobiscum significa ‘el señor esté con ustedes’. La respuesta Et cum spiritu tuo significa ‘y con tu espíritu’.
Esta identificación del lugar de origen la logré cuando el análisis del texto cuicateco ya estaba hecho.
Ambos son mencionados en García Pimentel, 1904, p. 96, el primero como hablante del cuicateco y el segundo como estudiante del mismo. El primero es mencionado además en AGI, México 219, núm. 16, 1590, como hablante del cuicateco (véase Doesburg, 2013, nota 5). Teutila (‘en el gran Tlillan [templo oscuro]’, probablemente en referencia a la cercana cueva con uso religioso) fue, en origen, una fundación dominica, pero en 1572 éstos abandonaron el lugar y lo dejaron a los seglares.
Ajofrín, 1959, p. 58.
Algunas palabras aparecen en el estudio de Bradley, 1991, sobre el cuicateco de Concepción Pápalo.
El prefijo na- sólo ocurre en este texto con los verbos ca’a ‘dar’, toma ‘recibir’, tunen ‘alcanzar’, che’e comer y techia ‘dar (3)’, todos ellos verbos que tienen formas idénticas en los aspectos potenciales y completivos.
El Per Signum viene sin traducción, aquí se incluyó la tradicional oración en español.
SMP: din gun nan, ‘persignarse’, lit. ‘hacer.señal.cara’.
Esta forma quizá es una contracción de una forma hipotética c’anundu.
SMP: man, ‘(adv.) ahora’, ‘(adj.) mismo’. SMP, p. 402: a man (…) nduyu - ‘hace (…) años’, p. 687: a nduyu man, ‘hace un año’.
SMP: chidu, ‘padre, cura’; chida, ‘padre (biológico)’. En este texto se nota una ambivalencia en el uso de estos términos. Al inicio se usa chidu, pero más adelante el autor cambia a chida.
Quizá un error del autor por cah.
SMP: gua, ‘no’, pero en este texto tiene una prenasalización.
Quizá por decabe. SMP: da’a cava, ‘para qué, por qué’. Cf. renglón 56.
SMP: cuvnan es contracción de cuvi nan.
Palabra añadida.
El verbo parece estar en el aspecto continuativo; sin embargo, visto en el contexto, esto es poco probable.
Palabra añadida.
Por cati.
El documento dice doochi, cf. SMP: ca’a duchi - ‘nombrar’. En la línea 157 ocurre el mismo cambio.
La combinación datubi ninonaa significa ‘ofender a’, cf. líneas 110, 136, 203, 214 y 256.
Ver línea 241. Bradley, 1991, p. 498: ankuta, ‘nunca’.
La ausencia de un pronombre se repite en la línea 249.
Documento: ‘i’ tachada.
Escrito por la segunda mano.
Ver línea 147. La forma actual es una contracción. En San Andrés Teotilalpan, aún se usa la forma devano/ deveno, cf. Cuentos […], p. 6: Dendiyu che devano ye. Vah deveno vo taca nduh, p. 35: ‘Dios lo sabe. Nosotros no sabemos las cosas’.
SMP: ndun’a’an - ‘oración’ [cristiana], lit. ‘palabra decente’..
SMP: du’u, ‘¿quién?’.
SMP: cu’inan es contracción de cu’inu nan, lit.ser penosa la cara’.
Probablemente por checu.
SMP: cunun yinu, ‘memorizar’, lit. ‘estar en el corazón’, cf. nn’un yinu, ‘hacer memoria’.
Posiblemente, por dii.
SMP, p. 204, nteche nd’a, ‘guardar’; p. 642, ntechnd’a, ‘guardar’.
Ver línea 220.
Ver líneas 118, 184, 194 y 243.
SMP: gua da’a va, ‘nada’, lit. ‘no que hay’. Cf. gua du’u va o gua duva, ‘nadie’. SMP: c’undicu nundi, ‘pecar’.
El uso de este verbo es curioso, ya que su campo semántico no abarca el significado ‘deber’ en el sentido de ‘tener que’. Además, es curioso el aspecto completivo.
Quizá ñandiña.
Probablemente, un error por chigaatu.
En SMP y’and’i significa ‘tener sueño’, no necesariamente el sueño como experiencia.
Por cati.
Ver líneas 46 y 139.
Probablemente un error por ndocodi, ver la frase anterior.
No me queda claro qué es la función de -yoto- incrustado en el verbo. El mismo verbo ocurre una línea anterior en su forma más común. Cf. también línea 139.
En SMP: caquini, ‘querer’, pero en la frase ejemplo y en la parte español-cuicateco se da caquinu, una contracción de caca-yinu, lit. ‘pedir el corazón’.
Posiblemente un error por vedidevino.
Sorprende el uso de este verbo aquí. SMP: cund’icu nundi / din nundi, ‘pecar’.
Probablemente lit. ‘recibir gracia’. Esta raíz aparece en línea 87 como tabih-.
Quizá por ybo.
Esta palabra aparece en el diccionario en ejemplos en la p. 214, bajo ‘honrar’; p. 342, bajo ‘santificar’, y la p. 429, bajo c’am’a gua’a, la p. 457, bajo cu’a y la p. 734, bajo ved’inu.
SMP: duchi, ‘broma, burla’. Aquí con prenasalización.
Cf. línea 20. Aquí (cu)caba termina en -a, en el resto del texto termina en -o.
SMP: c’a nundi, ‘acusar falsamente’, cf. línea 235.
La forma en el documento corresponde a vencuinu ‘pesadumbre’. Véase la línea 234. Quizá la misma confusión ocurre en la línea 64.
SMP: cu’inu (CMP, ch’inu), ‘mirar, juzgar’; c’an’u (CMP, ch’in’u), ‘matar’.
Cf. líneas 119 y 208. SMP: tun / ntun ‘segunda vez’.
Actualmente, el posesivo ye’en está incorporado en la palabra.
Quizá un error por natingue.
Cf. SMP, similares: vedgan, ‘tristeza’; vedtan, ‘furia’.
Quizás un error por yochi, ‘guisado’. SMP: yuchi yuta, ‘guisado de carne’.
SMP: cuvi ya’a, ‘doler’; ya’a, ‘herida’.
Quizá por vico.
Quizá por chindiyoo.
SMP: chacu, ‘madre’, o ¿un completivo de algún verbo?
SMP: cu’enu.cuvi, ‘sufrir, sacrificarse’. Ídem, c’ancu’enu.
Es contracción de ‘iyan-nd’ita.
Probablemente un error por cah.
SMP: duv’inu, ‘impaciente, violento, enojón’.
Ver línea 208.
Una variante: SMP: cu’acuta’an, ‘responder’.
El verbo parece estar en aspecto continuativo, lo que no concuerda con la traducción dada.
Por Ayabetadi.
Quizá por chiyuya.
El verbo en éste y el siguiente renglón está en aspecto ponencial, aunque el contexto sugiere completivo o continuativo.
Quizá por guinebehña.
Ver línea 46.
Contracción de ‘iyan.sa’an.
Este adjetivo estaría normalmente antes del sustantivo.
Quizá un error por Achicainodi.
Ver línea 29.
En otros lugares (líneas 124, 128, 141, 146, 179, 180 y 250), el uso de este tipo de pronombre es para enfatizar el sujeto antes del verbo. Si aquí es sujeto, el sufijo -di es el pronombre del sagrado, -Di: ‘así ama Dios mismo a nuestra madre la S.I.’
Es curiosa la doble ‘ii’.
Quizá sólo una duplicación de la sílaba anterior.
Quizá un error por Achicainodi.
Ver línea 250.
En SMP, el completivo de cund’icu es cand’icu. En el completivo plural existe snd’icu, una contracción de chind’icu. Ver las líneas 26 y 248.
Lit. ‘mirar-enojo’. SMP: nd’ichi tan, ‘odiar’.
Ver línea 236.
Curioso verbo. Se espera SMP: caca (CMP: chica), ‘pedir’, cf. línea 65.
SMP: ntud’a.nd’a, ‘reconciliar’ (lit. ‘volver a hacer bien’).
Hoy en día, ésta es la forma del plural.
Quizás una confusión con yudu, ‘tener poder, poderoso’ en lugar de cuvi, ‘poder’.
Posiblemente un error por vedigaadinodi.
Esta palabra está escrita en otra mano.
Cf. línea 143.
Es una contracción de c’anu.vacu, lit. ‘construir casa’. El perfectivo de c’anu es n’inu.
Posiblemente un error por chinonche.
Una contracción de c’anun che’e.
Quizá por Aninovaco.
Posiblemente error por Anandocotah.
SMP: ta’an nnucu, ‘señorita’.
SMP: din cu’itu, ‘obligar’.
Aquí parece estar el negativo ngua, aunque esto contradice el sentido de la frase.
Cf. línea 245.
Quizá por natechiadi.
El verbo quiadu, ‘dormir’, consiste de las raíces cu- (un prefijo de verbos posicionales) y yadu, quizá con el significado ‘dormirse’ o ‘dormido’.
Por cati.
Ver línea 127.
Quizá una repetición del negativo en lugar de chi.
Quizá por guedichivee.
No resulta una traducción con sentido.
SMP: din.ducu, ‘robar’.
SMP: din.nundi, ‘pecar’.
Quizá por Achinonchedi.
SMP: cund’á cu’inu, ‘manchar el honor’ (lit.: ‘dejar caer/soltar la vergüenza’). Cund’á, ‘soltar’ y cund’a, ‘caer’.
La forma en el documento corresponde a vencuinu, ‘pesadumbre’, cf. líneas 45, 47, 112, 113, 144, 149 y 150. Lo mismo sucede en las líneas 64 y 65.
Véase línea 64: ‘acusar falsamente’.
Normalmente, encontramos aquí cati, ‘para que’. Además, al verbo le falta el pronombre del objeto.
¿Podría ser una mala escritura de adeca?
Quizá una repetición accidental del elemento -ya.
cha(<ca), ‘aumentar’. Pero más bien un error por cah, ca’an, ‘CMP:decir’.
Una contracción de ndudu yadi.
La ausencia de un pronombre ocurre también en la línea 27.
Por cuidichidi.
Quizá por ndutuyaca. SMP: ndutiaca, ‘todos’; ndutiaca ‘iyan, ‘todo el mundo’. San Andrés Teotilalpan (Cuentos […]): nducoyaca ihyan yahn se (p. 1), ‘todos sus familiares’ (p. 31).
Ver línea 150.

Abreviaturas

INT

-partícula de interrogación

P

-potencial

CON

-continuitivo

CMP

-completivo

PERF

-perfectivo

I

-imperativo

NEG

-negativo

NEG+I

-imperativo negativo

1S

-primera persona singluar

1P

-primera persona plural-exclusivo

2S

-segunda persona singular

3

-tercera persona

3F

-tercera persona femenina

3M

-tercera persona masculino

POS

-posesivo

SAG

-pronombre de lo sagrado

REF

-reflexivo