El milagro del Señor del Llanito

Contenido principal del artículo

Néstor Hernández-Green
Alberto Sánchez Morales

Resumen

Esta narración oral, contada en lengua ñhöñhö (otomí; otomangue > otopame) por Alberto Sánchez Morales (Bomintzá, Tolimán, Querétaro), recuenta el origen y el desarrollo de la llamada Guerra Cristera en México, y específicamente en la región de Semidesierto Queretano. En ella también se narra cómo el Señor del Llanito, santo patrono de la comunidad otomí de Bomintzá, evitó que el ejército tomara por asalto este asentamiento y reclutara a la fuerza a su población para que peleara en contra de los cristeros. Otros asentamientos de los alrededores no habían corrido con la misma suerte, y la narración nos cuenta cómo podían verse humear los techos de sus viviendas quemadas por los soldados. El relato fue grabado en Bomintzá el 23 de agosto de 2023.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Métricas

Cargando métricas ...

Detalles del artículo

Cómo citar
Hernández-Green, N., & Sánchez Morales, A. . (2024). El milagro del Señor del Llanito. Tlalocan, 29(2), 59-129. https://doi.org/10.19130/iifl.tlalocan.2024.2/0100X25SW4302
Sección
Artículos

Citas

Dryer, Matthew. 1992 “The Greenbergian Word Order Correlations”, Language 68(1): 81-138.

González, Luis A. 2018 “Metáfora y metonimia en el hñöhñö de la comunidad de Bomintzá, Tolimán, Querétaro”. Tesis de maestría, Universidad Autónoma de Querétaro, Querétaro. https://ri-ng.uaq.mx/bitstream/123456789/10305/1/FIMAC-135442-0519-119-Luis%20Alberto%20S%C3%A1nchez%20Gonz%C3%A1lez.pdf

González Morales, Victoriana, Luis A. González y Luis Mauricio Martínez. 2019 Ya Hñö Ma Mengu. Las voces de mis familiares. Ciudad de México: Del Lirio. Hernández-

Green, Néstor. 2022 “Selección referencial en textos escritos en hñöhñö (otomí de Tolimán)”, LIAMES:Línguas Indígenas Americanas 22: 1-23.

https://periodicos.sbu.unicamp.br/ojs/index.php/liames/article/download/8670911/30493

Green, Néstor. 2023 “Morfosintaxis de la activación en el discurso en hñöhñö (otomí de Tolimán)”, LIAMES: Línguas Indígenas Americanas 23: 1-17.

https://periodicos.sbu.unicamp.br/ojs/index.php/liames/article/download/8673008/32349

Hernández-Maga ña, Rafael, José Guadalupe Hernández-Oria y Ruth Chávez. 2012 “Datos para la conservación florística en función de la amplitud geográfica de las

especies en el Semidesierto Queretano, México”, Acta Botánica Mexicana 99: 105-140 <https://www.scielo.org.mx/pdf/abm/n99/n99a7.pdf

Inali. 2014 Njaua nt’ot’i ra hñähñu. Norma de escritura de la lengua hñähñu (otomí). México: Instituto Nacional de Lenguas Indígenas. https://site.inali.gob.mx/Micrositios/normas/pdf/Norma_Otomi.pdf

Lewis, M. Paul y Gary F. Simons. 2010 “Assessing endangerment: Expanding Fishman’s GIDS”, Revue Roumaine de Linguistique LV(2): 103-120.

López, Damián. 2011 “La guerra cristera (México, 1926-1929). Una aproximación historiográfica”, Historiografías 1: 35-52. https://papiro.unizar.es/ojs/index.php/historiografias/article/download/2523/2246

Milroy, Lesley y Pieter Muysken. 1995 “Introduction: Code-switching and Bilingualism Research”, en One Speaker, Two Languages. Cross-Disciplinary Perspectives on Code-Switching, Lesley Milroy y Pieter Muysken, editores, pp. 1-14. Cambridge: Cambridge University Press.

Moradi, Hamzeh. 2014 “An Investigation through Different Types of Bilinguals and Bilingualism”, International Journal of Humanities & Social Science Studies I(II): 147-154.

Nichols, Johanna. 1986 “Head-Marking and Dependent-Marking Grammar”, Language 62(1): 56-119.

Wallis, Ethel E. 1968 “The Word and the Phonological Hierarchy of Mezquital Otomi”, Language 44(1): 76-90.

Artículos similares

También puede {advancedSearchLink} para este artículo.

Introducción

La narración reproducida aquí cuenta cómo se originó y desarrolló la Guerra Cristera (1926-1929; López, 2011) en el Semidesierto Queretano, así como la manera en que un milagro atribuido al Señor del Llanito evitó que el ejército tomara por asalto la comunidad de Bomintzá en el municipio de Tolimán, Querétaro. La ubicación de Tolimán se muestra en el mapa de la figura 1.

Este relato fue contado en lengua ñhöñhö (otomí; lengua amenazada, nivel 7 según los criterios de Lewis y Simons, 2010) por don Alberto Sánchez Morales (70 años), hablante nativo del ñhöñhö y bilingüe balanceado (véase Moradi, 2014: 149) con español (alfabetizado solo en esta última lengua) gracias a migraciones de trabajo realizadas a lo largo de su vida, su interés por la literatura y las doctrinas de la fe católica y su puesto de encargado de la capilla del Señor del Llanito en Bomintzá. El relato fue grabado por el primer autor el 23 de agosto de 2023 en la mencionada capilla. La grabación fue traducida por don Alberto Sánchez Morales, y transcrita y analizada por el primer autor utilizando Saymore 3 y FLEx. 4

Sobre la transcripción y traducción

La transcripción presentada ha sido editada con respecto a la grabación original para su presentación en esta revista. Primero, se han omitido vacilaciones (del tipo esteee… llegaron a… a… a México) para dar al texto en ñhöñhö un formato de texto corrido como el que se suele dar a narraciones escritas. Estas omisiones no se extienden, sin embargo, a los pasajes redundantes o repetitivos, para conservar en lo posible ese aspecto del carácter oral del relato. Segundo, se han puesto entre paréntesis palabras (en su mayoría gramaticales) que se encuentran ausentes en la grabación original, y las cuales don Alberto Sánchez Morales consideró pertinente insertar para cuidar la corrección gramatical de las construcciones presentadas. Tercero, a consideración del primer autor, se han conservado lexemas, marcadores discursivos, frases y oraciones enteras que guardan semejanzas importantes con expresiones en español. La mayoría de estas expresiones se encuentran integradas léxica y morfosintácticamente en el discurso ñhöñhö, y no se han formateado de ninguna forma para distinguirlas de expresiones “nativas” otomíes; en contraste, se han puesto en cursivas expresiones que algunos autores considerarían casos de alternancia de código (code-switching; Milroy y Muysken, 1995: 7-10), ya sea por su prosodia (véase, por ejemplo, Wallis, 1968 sobre la prosodia del otomí del Valle del Mezquital), o bien por su falta de integración morfosintáctica al contexto. Cuarto, la transcripción ortográfica sigue las convenciones de la Norma de escritura de la lengua hñähñu (INALI, 2014) y la ortografía utilizada en textos en lengua ñhöñhö publicados, como González Morales, González y Martínez (2019); por lo tanto, se omite la ligadura de clíticos con el símbolo “=” cuando estos se escriben separados de la palabra anfitrión. 5

Por otra parte, la versión en español conserva fielmente las elecciones de vocabulario y gramática que don Alberto Sánchez Morales ha usado para traducir el texto en ñhöñhö, en lo que refiere al léxico y a la flexión de tiempo, aspecto y modo. Fuera de esos aspectos, solo se han corregido unos pocos casos de falta de conectores y de concordancia de género y número, así como algunos casos de selección de preposición. La puntuación aplicada a la versión al español se basa en la interpretación que el primer autor ha hecho de las decisiones discursivas de la grabación original en ñhöñhö; esta puede o no corresponder a la puntuación de la versión escrita en ñhöñhö.

Generalidades sobre la lengua ñhöñhö

Al igual que el resto de las lenguas otomíes, el ñhöñhö es una lengua tonal (inventario: alto, bajo, ascendente) de marcación en el núcleo (Nichols, 1986) y presenta rasgos de orden de constituyentes VO (Dryer 1992). La flexión nominal (número, persona de poseedor) y verbal (tiempo, aspecto, modo, persona, movimiento asociado) se marcan por medio de proclíticos que suelen fusionar dos o más categorías morfosintácticas, y que se escriben separados en la ortografía práctica (véase INALI, 2014: 183). Las grafías utilizadas en este texto y sus equivalencias en AFI se resumen en la tabla 1; el tono alto se marca con acento agudo (), el ascendente con carón (), y el tono bajo no se marca (a).

Tabla 1:
Ortografía práctica utilizada en el texto (adaptada de INALI, 2014).
ortografía AFI ortografía AFI ortografía AFI ortografía AFI
a /a/ f /ɸ/ ñ /ɲ/ u /u, w, ʷ/
ä /ã/ g /ɡ/ o /o/ ü /ũ/
/ɔ/ h /h, ʰ/ ö /ɔ̃/ /ɨ/
b /b/ /ʔ, ˀ/ /ɘ/ v /b/
c /k, s/ i /i/ p /p/ x /ʃ/
ch /ʧ/ j /x/ qu /k/ y /j/
d /d/ k /k/ r /ɾ/ z /z, s/
e /e/ l /l/ rr /r/
ë /ẽ/ m /m/ s /s/
/ɛ/ n /n/ t /t/

La flexión verbal a menudo involucra mutaciones de la consonante inicial del tema verbal (kótꞌi ‘lo cierra’, bi gótꞌi ‘lo cerró’). La lengua cuenta con tres mecanismos productivos de manipulación de la diátesis: voz media (ꞌohni ‘lo escribe’, ñꞌohni ‘se persina’), voz impersonal (ꞌë̌nä ‘lo dice(n)’, tꞌë̌nä ‘se dice, lo dicen’) y un aplicativo benefac­tivo (hóhki ‘lo compone’, hóhkui ‘se lo compone’). Un resumen de la fonología y aspectos morfosintácticos de la frase nominal en ñhöñhö pueden consultarse en González (2018: 16-20). Hernández-Green (2022) presenta una descripción básica de la frase nominal, la frase preposicional, la flexión verbal y estrategias discursivas de rastreo de la referencia en textos escritos en ñhöñhö. Aspectos morfosintácticos de la frase nominal en ñhöñhö relacionados con la activación (~definitud) en textos escritos se exploran en Hernández-Green (2023).

Ubicación del municipio de Tolimán.

Figura 1: Ubicación del municipio de Tolimán.

Nór milágro Tsí Dda Yá̱gi Bátha

(texto en formato corrido)

(1) Buéno, tónce, má ga ndǔ̱i. (2) Má ga xi'a'ihu̱ 'nar história (3) de nó'ör tiěmpo bi ndǔ̱i nó'ö t'ë́mbir tǔhni entre yá jö'i ar gobierno, (4) ge bi gót'i ya níjö. (5) Por ese motivo bi resulta (6) nó'ör tǔhni entre yá jö'ir gobiérno ko ya ñühü, (7) nu mí 'ñë́më de núni ma réligionhu̱ católica. (8) Por éso hönge bi ndǔ̱i nór guěrra entre gobierno. (9) Gobiérno bi ataca, bi persegui, (10) ya níjö bi persegui, ya tsí ma̱jö. (11) Ya tsí ma̱jö bi bǒ̱ni de ya níjö. (12) ¿Por qué? (13) Porquer gobiérno bi persegui (14) pa mí ne da atrapa núya tsí ma̱jö, (15) da zǔ̱hti, da hyo en lo que fuera. (16) Entónces cuando (nó'ör) tiěmpo 'ä (17) mí présidénte 'mé̱fa de nó'ö 'na m'ǒ gu̱hto nthebe ntréinta y trés, (18) mí présidénte núni ra Táurino Lǒpez. (19) Entónces nó'ör présidénte tobe bi toca da porta medio mal, (20) o más que nada ndǔnthi... muy mal. (21) ¿Por qué? (22) Porque mí pe̱fi lo que nó nda sobrabi rá gana. (23) Entónces nór tiémpo ('ä) cuando mí po̱xi ya jö'i, (24) núbu̱ 'rǎndi hár dö'ñü yá jö'ir gobierno, (25) da bó̱xi un pelotón de 20, 30, 40, 100 soldados a caballo, (26) mí hǘxi yá fáni. (27) Entónces mí hongi ya ñühü, (28) porque ya ñühü mí defender níjö, (29) hínga mí ne nda njót'i ya níjö (30) ge mí ne nda sígui ge nó da venera, (31) da xa̱di, (32) da mö ya jöhñö há ya fiěsta njaua, (33) ha nór gobiérno bi hñö́hki no ge'u̱. (34) Bi gót'i ya níjö, (35) gá'thor nácion ga 'ë̌mbi gá'tho páis bi gót'i ya níjö, (36) bi mö́nda bi njót'i ya níjö, (37) ya tsí ma̱jö mí persegui (38) pa da hyo. (39) Y entónces hönge bi fórma ya grǔpo něhe (40) nó'ö tó mí 'ñë́më 'Ajö̌, ya ñühü. (41) Nú měngu ha mañö́ hár t'o̱ho̱ bi fórmar grǔpo něhe, (42) bi mǎ mbí tá̱hki mbí jar guěrra mañö́ núua hár Séca Lagúna, (43) gá'tho mañö́ núbu̱r haciéndar Ójo de Água (44) nú mí ja nór guěrra mí ntǔhni ya jö'i, (45) asta núbu̱ mañö hár prěsa, (46) núbu̱ hár Cuérvito mí jǎ ya émboscáda (47) núya jö'i ntiěmpo 'ë̌mbi. (48) Porque nuya jö'i, rá jö'i ya gobierno, (49) núya soldádo mí pó̱ts'e há nda díngi 'na tsí jö'i (50) mí 'yobu̱ mí xú̱, (51) mí ju̱ mí thöt'i, (52) mí tsǐts'i. (53) Ně gehni nunge hínda aceptabi da hñö̌ ra ǎrma (54) pa da ma̱ts'i 'u̱, (55) mí horca, (56) da zǔ̱hti, da 'yě̱ni há ya dó. (57) Entónce hönge gá'tho nó'ö rá cómportamiéntor gobiérno njabu̱ (58) nuya ñühü hímbi gústabi, (59) hönge bi fórma, (60) fórma nú bi ndǔ̱i 'u̱ nó'ör guěrra. (61) Bi 'úmbi ra ǎltor gobiérno ko ya zǎ, (62) mí tsé̱hki pa nda mfó̱nt'i, (63) o ya dǒ nda 'yě̱mbi de yǎbu̱. (64) Yǎ má 'na yá ǎrma bi usa ya cristéro, núya ñühü há mañö́r t'o̱ho̱, (65) mí hóhki núyu̱ mí t'ë́mbi ya nt'e̱ndo. (66) Ko ñhömfo̱ i t'ë́mbi honda, (67) ha ko ñhöñhö t'ë́mbi nt'e̱ndo. (68) Ya nthö̌hi ngǔya yá mǎ ně gehni, (69) mí xó̱hte madě (70) pa nda 'ñe̱ngi 'nar dǒ cási nó da 'ñe̱ngi rá 'yě̱ 'nǎ. (71) 'Na yóho, hñǘ nhöt'i, (72) da 'yě̱mbabi desde yǎbu̱. (73) Hábu̱ nda zu̱di 'nar soldado, (74) 'bu̱ nda höhpa rá ñö́, ¡al suelo! (75) Go ge yá ǎrma mí usa 'u̱. (76) Yǎ 'mé̱fa ko nór tiěmpo 'ë̌mbi (77) yǎ mí tö̌hö, mí tö̌hö 'ra ya combáte núya jö'i de mañö́r t'o̱ho̱. (78) Entónce bi alcanza bi uá'spa yá ǎrma, yá bo̱jö núya soldado, (79) entónce ko nge nú mísmo yá ǎrma núya soldado (80) ahora sí mí mba mǎ a la contra. (81) Entónce ya cristéro mí hñöbya ya arma. (82) ¿Por qué? (83) Porque mí ho yá jö'i gobiérno, nuya soldado. (84) Mí usabi yá cǎsco, (85) mí usabi yá ǎrma, más que nada. (86) Como bi ndǔ̱i njabu̱ en poco en poco, después (87) yǎ cuando bi bö̌dir gobiérno que yǎ bi 'bě̱di. (88) ¿Por qué? (89) Porque nuya cristéro (90) nó yá palábra mí mö (91) de que nda ndǔ̱i 'nar énfrentamiénto mí ja (92) mí ma'ti la Virgen de Guadalupe. (93) Mí 'ë̌mbi “¡Viva Cristo! (94) ¡Viva la Virgen de Guadalupe!” (95) Mí ncomendar Tsí Dǎda kor Tsí Nö̌nö (96) pa da guánta núya guěrra mí 'yo ko yá jö'i gobierno, (97) entónce nú di ge'u̱ mí ncomenda Tsí Dǎda ko Tsí Nö̌nö (98) bi ma̱ts'i ndǔnthi, (99) bi ma̱ts'i ndǔnthi, (100) porque con el tiempo con el tiempo ndǔnthi ya soldádo mí tü núbu̱ mañö́, (101) yǎ 'na yóho hñǘ njö́'i da néxti o mbí tsímpa yá fáni nú má 'ra, (102) nu'mu̱ hínä mí tsǒhkua mañö̌ hár t'o̱ho̱. (103) Entonces ya con el tiempo (104) bi dúra, bi ndǔ̱i más o méno ndí mö (105) de nó'ö 'na m'ǒ gu̱hto nthebe n'á̱hte ma 'ráhto, (106) go ger tiěmpo más o ménos bi ndǔ̱i nór guěrra 'ä. (107) Yǎ dí möñhu̱ dí 'ë̌mfu̱ rá thǚhü “guerra civil” dí 'ë̌mfu̱ (108) porque gá'tho núua (bi) penetra nór guěrra, núua ma M'óndahu̱. (109) Entónces después de ge'ä ya de tanto y de tanto (110) pues bi ríndi mejor el gobierno, (111) bi ríndi porquer guěrra bi surge gá'tho ya estádo 'ë́mbi del país 'ë̌mbi ma M'óndahu̱. (112) Después de ge'ä yǎ cási los últimos para di finalizar guerra, (113) después de 'na m'ǒ gu̱hto nthebe ntréinta y trés, (114) alguno núyá jö'ir gobiérno yǎ bá 'bě̱ nór combate. (115) Entónces no'ö mí mö nór soldádo bá néxti. (116) Nú mí hü ndudi ma xíta Nábo núua hǎ̱i. (117) Porque gá'tho ya jö'i xkí ñ'öni 'na, (118) mí 'öhpu̱ ya cuěva, 'rǎndi há mí ja ya cuěva (119) pa hínda díngi yá jö'ir gobierno. (120) 'Rǎ mí pa núbu̱ Hnǐni, (121) núbu̱ gětpu̱tho (tó) mí ja yá cónocído (122) mí 'a̱hpa nsé̱hki pa nda m'ǔ̱i (o) pa nda ñ'ǒxi, (123) yǎ ora sí que pa nda zǐ (ar) tsí hmë́. (124) Solo Dios hánjǎ mí mantene (125) pero ja mbí 'bu̱hpu̱ ya jö'i. (126) Porquer gobiérno bi mö́nda da jö́'mi gá'tho ya jö'i (há) ya rǎncho, (127) porque nuyá jö'i ya gobiérno (nó) mí pó̱'tse núya soldado (128) há nda díngi 'nar 'mǔ̱i. (129) Porquer tiěmpor těcho... púru ya tsí ngü há ya 'mǔ̱i, (130) yá njó'mi yá ngü, yá těcho ya jö'i, (131) púru ya paxi de gá roméro (132) o núni de gá tso̱bohǎ̱i (133) o de gá ya t'ě̱i. (134) De gá ya t'ě̱i, mí tsé̱hki ya t'ě̱i núbu̱ mañö hár t'o̱ho̱, (135) mí hé̱hki pa da hóhki yá těcho yá ngü, (136) ně mí pet'e ko ya t'ǒ o ko ya xithi. (137) Mí tóhki ya xithi nubu̱ hǎ̱i (138) pa nda met'e, (139) yǎ mí hóhkua yá pǔnta (140) pa da met'e 'nar těcho njani. (141) Tónce después cuando yǎ bi 'bě̱dir gobiérno (142) nó'ör tiěmpo dí möñhu̱, (143) 'ë̌nä 'nar soldádo yǎ bá 'bě̱r combáte yǎ yá cǒmpa, (144) 'ra bá tü, 'ra bi néxti mǎbu̱ mó̱hte (há) ya t'o̱ho̱ sin rumbo. (145) Cuando bá 'ë̌hë (146) bi zǒ̱ núua, (147) bi zǒ̱ núua (há) mí hü ma xíhta núua (148) ma xíhta Nabór, (149) ja mí hü núua thí. Como mí pě̱'tsi 'na rá tsí t'ö́xi núua (150) mí sǚ hyáxtho. (151) Ně 'na rá ts'ú̱di. Go ge mí hóhkua rá dejni ts'ú̱di. (152) Pa nda 'uini yá t'ö́xi mí 'úmbi ya tsí paxi. (153) Bi zǒ̱ nór soldádo (154) 'ë̌nä ngǔ hñǘ, (155) ngǔ goho nde 'na o kú̱t'a nde 'na bi zǒ̱ho̱ , (156) nixi rá cǎsco, (157) nixi rá ǎrma, hínté mí hñö̌ 'na. (158) ¿Por qué? (159) Porque xpí 'bě̱r guerra. (160) No'ö bá néxti, 'ë̌mbi bá néxti, híngi bá 'ë̌hë (161) porque era ga 'ë̌mfu̱ un tiempo xá ñhǒ pa ge'ä, (162) sino que bá néxti porque bá 'bě̱r guerra. (163) Yá cǒmpa, 'ra bi néxti, nu hímbi dü 'na, ha nu bi dü (164) mbí 'boni mañö́, mí nö́t'atho mañö̌ 'na, (165) bí nö́t'atho mañö̌ há bá njǎr combáte núua mañö̌, (166) núbu̱ hár la Séca Lagúna 'na, (167) gá'tho rí mǎnir Cuervíto há nuua há mañö há 'bu̱r prěsa 'na. (168) Ja bá njǎni ja bá garrani núya mbó̱ho̱, (169) entre jö'i 'ë̌mbi (170) de ya cristéro ko nuyá jö'ir gobiérno, ya soldado. (171) Nuni bá néxti núua, bá 'ë̌hë bi zǒ̱ho̱ núua, ta mí huö kor mbidi 'na, (172) ha kor mbidi ha kor ndüthe ha kor hnehme. (173) Bi zǒ̱ho̱ ta (mí) huö nór soldádo 'na, (174) yǎ bi zǒ̱ho̱ njaua núua mí hü ma xíhta Nábo 'na, (175) 'ë̌mbi 'na:

-(176) 'O̱de, señor, (177) fíjate que nuga yǎ dá néxti, (178) yǎ dá 'bě̱her guěrra, ma jö'ihe, (179) ma cǒmpa yǎ gá'tho bí nö́t'atho mañö́, (180) bí nö́t'atho mañö́. (181) Ha nu bi bǒngi ngǔ núga, (182) pues nuga dá néxti dá 'ë̌ núua, (183) ha má 'ra bá köhpu̱ (núbu̱) mó̱hte t'o̱ho̱, (184) ah, sepa Dios hábu̱ í mǎ, (185) ha da revivi uá hínä, (186) o ngǔ núga yǎ má ga mǎ a vér hábu̱ ga tsǒ̱ni- 'ë̌nä. -(187) Pero, por favor, ¿ha híngí pé̱'spu̱ algo gi livianagi? (188) Pa ga tsǐ porque nuga 'nar nhehme go ge da hyogagi- 'ëmbi.

(189) Gehni ma xíhta Nábo xkí zú̱hti 'na rá múrra njani 'na (190) 'nandi de rá corra bí 'ba̱ yá t'ö́xi 'na. (191) 'Ëmbi 'na:

-Pero pues ¿xa má jö́ni gí néhme?

-(192) Hö̌, (193) por favor, nubya hö̌, (194) ora sí que dí 'a̱di, (195) regalagi 'na tsí hmë́ (há) di 'bu̱hpu̱, (196) tsí déhe ga 'be̱t'i pa ga revivi- 'ë̌mbi ('na) -(197) porque yǎ dí tsǎ̱hki yǎ má ga huangi.

(198) De gehni bi mǎ bá hö́hki rá múrra ma xíhta Nábo 'na, (199) bi hñö́ yóho tsí lǔ̱hko (ntsant'i) mahme tsí ngǔya 'na (200) 'ë̌mbi 'na:

-Hö̌'bu̱ xí 'bu̱hkua, tsí- 'ë̌mbi 'na -(201) tsí- 'ë̌mbi 'na.

(202) Gehni bi hñö́ tsí mbó̱ho̱, (203) bi hñö́ nú yóho tsí mahme bi zóhki 'na. (204) Ha hínga mí ku̱ comida, (205) sino que ya tsí mahme hó̱ndir 'ǚ mí tǚ 'na, (206) go ge nór 'ǘ go ge mí 'úmba rá sábor núya mahme. (207) De gehni bi zǐ yóho tsí lǔ̱hko mahme ngehya 'na (208) ně bi zǐr déhe. (209) Mí por déhe 'na rá huáxi xkí zǔ̱hti njani 'na. (210) Di gehni yǎ ge nubya bi ndú̱pya ma xíhta (211) 'ë̌mbi 'na:

-(212) Pero pues ¿hábu̱ njǎ xkuá néxti? (213) Xíhkagi. (214) ¿'Bu̱ té di pasa gá'tho nó desde xká dú̱hu̱ nór combáte? (215) Nó gí ho ma jö'ihe ya ñühü (216) gá'tho núbu̱ 'rǎndi Mexa Ramíre, (217) gá'tho núbu̱ (hǎ̱i) Hnö́za, (218) gá'tho núbu̱ 'rǎndi 'Bófǎ̱i. (219) Gá'tho núbu̱ xká hyo ma jö'ihe, (220) xká tsötfu̱ yá ngü. (221) Xíhkagi… los motivos (222) ¿pa yó uá néxti?- 'ëmbi 'na.

-(223) Hḯ, pues nuga es que la mera verdad, (224) como má 'ra (ya) tiěmpo…

-(225) ¿Pa yó xkuá tsö́thu̱ ya ngü Nthaxi? (226) Xkuá tsö́thu̱ ya ngü ko púru t'ě̱i, (227) xkuá tsö́thu̱ ya ngü Ramíre, (228) xkuá tsö́thu̱ ya ngü núni 'Bófǎ̱i, (229) nu má 'ra rǎncho 'bu̱ 'rǎndi. (230) ¿Hánja núnca núua xa zö́t'i ya ngü, núnca xká köhu̱ núua ko ri jö'ihu̱ (231) pa gi tsö́thu̱ ya ngü núua?- (232) 'ëmbi 'na.

(233) Entónce 'ë̌ngi nór mbó̱ho̱ 'na, (234) nór mbó̱ho̱, nór soldádo dí 'ë̌mfu̱ (235) 'ë̌nä:

-Fíjate, nuje ndǔnthi ya věz- 'na -stá 'ë̌he, (236) ga 'bǎ̱he núua mañö, - 'ë̌nä - (237) ga hë́the núni há bí 'bu̱r pǒ̱the,- 'na -(238) ga hë́'mfe núua (239) dí hë́the que núua es un abismo, (240) ga hë́'mfe núua (hǎ̱i hár) rǎncho. (241) 'Ë́ngagihe 'bu̱hkua 'na rǎncho rá thǚhü 'Bóminzǎ 'na, (242) 'bu̱ má 'na Chagóya 'na (243) 'bu̱ má 'na rǎncho núbu̱ 'rǎndi 'na, (244) pero nuje dá tsá̱ñhe ma kö́he núua (245) porque síhkagithohe -'ë̌nä.- (246) Ga tsǒ̱he núni mañö̌ hár něngi núni dí hë́the núua, (247) púru 'nar 'be̱xǚi núua há ri rǎnchohu̱ -'ëmbi 'na- (248) púru 'nar 'be̱xǚi. (249) Híndí pö̌di téma caníjo gí pě̱'su̱ núua, (250) 'nar 'be̱xǚi, ga tsá̱ñhe ga hoñhe veréda (251) ha ge híndí tíñhe veréda, (252) púru ya 'bomni. (253) Pues todo el tiempo mejor, (254) mí jar dö'ñü núua ndí kö́he, (255) núbu̱ 'rǎndi nú ndí kö́he Nthaxi, (256) ndí kö́he Mexa Ramíre, (257) ndí kö́he ga kö́he 'bu̱ Hnö́za ma k'onje ta Hnǐni -'ë̌mbi 'na.- (258) Ger ǒrden ndí tsíhe há ga tíñhe ya jö'i, (259) ga ju̱ ga tsǔ̱the, (260) o ga tsíxe amarrado, ga thötuar nthö̌hi rá 'yu̱ga -'ë̌nä- (261) ga tsíxe, (262) porque go ge rá ǒrden mí 'rahkihe ma jěfe -'ë̌mbi 'na-. (263) Ha nuua 'Bóminzǎ la mera verdad nunca, (264) núnca, ndǔnthi ya věz dá 'bǎ̱heua, (265) núnca dá hë́the 'nar veréda pa ma kö́he, -'ëmbi 'na- (266) gá'thor tiémpo ndí hë́the (267) híñhǎbu̱ da thór jö'i -'ë̌nä-.(268) Já núua mañö̌ há 'Ra'yo Ngümhni gá'tho xá 'me̱xü núua ¿té ga pe̱jeua?

(269) Mí 'ë̌ngi nór soldado, 'ë̌nä:

(270) -Híndí pö̌di téma caníjo gí pě̱'su̱ núua, (271) pero la verdad xá ñ'ögagiher 'ñǚ -'ë̌mbi 'na- (272) xa ñ'ögagiher 'ñǚ. (273) Hönge mejor de en vez de ga kö́he núua, (274) aunque núnca dá tsö́the ya ngü núua -'ë̌mbi- (275) porque todo el tiempo ndí kö́he rí mǎni, (276) nu núni hö̌. (277) La orden há ga tíñhe 'nar jö'i ga ju̱ ga tsǔ̱the, (278) ga thötfe nthö̌hi rá 'yu̱ga ndí gú̱the ko ya fáni ga mǎ̱he -'ënä- (279) ha nuua 'Bóminzǎ nunca, (280) núnca núnca dá 'o̱the 'nar dǎño núua -'ënä-. (281) Nu rí mǎni hö̌ ndí tsö́the yá ngü ya jö'i, (282) hábu̱ má 'na nunge da xihkagihe algo, (283) thötfer nthö̌hi dí gú̱the ga mǎ̱he -'ëmbi 'na-. (284) Nu núua no sé téme 'nar caníjo gí pě̱'su̱, (285) uá gyá brǔjohu̱. (286) ¿Téme 'nar caníjo gí xa̱hu̱? -'ë̌mbi 'na-.

(287) Pe yǎ nu ma buělo 'ë̌mbi:

(288) -Es que nuje 'bu̱hpu̱ no ma sánto patrónohe -'ëmbi 'na.

(289) -¿Téme rá thǚhü?

(290) -Rá thǚhü el Señor del Llanito -'ëmbi.

(291) -('Bu̱) mǎ̱ha̱ (pa) uá 'ǘhtkagi -'ënä.

(292) Yǎ bá 'ë̌ ma buélo 'ë̌mbi ko nór soldádo (293) ge núua hǎ̱itho núua nó mí ja rá corra.

(294) -Gě di mǎ̱ha̱ ma 'ǘht'a'i.

(295) Tobe hínga mí ja nór capílla núni, (296) tsí lǔ̱hko jö́'tsitho mí 'bu̱hni, (297) ja mí 'bu̱hni núnir sánto patron Tsí Dǎda el Llanito.

(298) -Mǎ̱ha̱ uá 'ǘhtkagi téngu nú ri sǎnto -'ëmbi 'na.

(299) Yǎ bá 'ë̌ nór soldádo 'na.

(300) -¡Ay, canijo!De veras nuni jar milagro.

(301) De gehni bi zǒ̱ho̱ nór soldado, (302) bi ñ'ohni ante núni sánto patron, gehni 'ë̌mbi:

-Yǎ, (303) dí jámädi ndǔnthi, gě di kohui ri sánto patron, nuga yǎ dá mǎ (304) ga nǘ há ga tsǒ̱ni. (305) Nunge dá huangibu̱ hǎ̱i ga tü, ya ni modo -'ë̌mbi 'na- (306) pero nuga má ga mǎ. (307) Sin fin, híndí pö̌di hábu̱ ga tsǒ̱ni, (308) pero nuga yǎ há ga pěngi ko ma pátron, nú má 'ra ya soldado, (309) yǎ hínga mǎ -'ënä-. (310) Má ga mǎ como perdido da t'ë́nä dá tü -'ënä-. (311) Yǎ ga tsó̱mbu̱ hǎ̱i ga 'a̱ 'ra ya xé̱ni xǎdu, (312) yǎ ga pó̱ni ya de gá soldádo ga 'ě̱ni, (313) ga hé ri xé̱ni xǎdo ga mǎ ma lúga -'ëmbi 'na.

(314) Hönge bi njabu̱ bi pasa nór história 'na. (315) No'ö ga 'ë̌mfu̱ 'na rá milágro núnir sánto patron, (316) bi defende yá jö'i, (317) bi nthe yá jö'i. (318) Bi ñ'öhkuabi yá vǐsta, (319) bi ñ'öhkuabi yá mpensa ya soldádo (320) mí ataca ya rǎncho. (321) Hönge dí 'ë̌mbi ge rá história núni, (322) gehni xa defende yá jö'i núua 'Bóminzǎ (323) y hasta la fecha. (324) Hönge dí xí'i para géhke stá tíngi un milagro muy especial ngehni, (325) porque no stá 'a̱hpi xa concedegi. (326) Má ga 'ë̌mfu̱ go ge rá história sobre nó'ör guerra civil ga 'ë̌mfu̱, (327) go ge'ä bi njǎ nú gehkua ma lúgahu̱. (328) Yǎ dí xi'i, (329) má 'ra ya rǎncho pues tal vez pě̱'tsi otro tipo de historia (330) porque otra cosa pasó. (331) Yǎ dí xi'i, (332) núua Nthaxi mí tsöt'i ya ngü, (333) núua Mexa Ramíre 'na de que da thó ya soldádo, (334) ta fú̱ni ya těcho mí tsö́t'i ya ngü 'na. (335) Da mǎ núbu̱ (hǎ̱i) Hnö́za igual, (336) ta fú̱ni nó de que da thóhni ya soldado, (337) ata fú̱ni mí tsö́t'i ya ngü 'na. (338) Mí tsö́t'i porque ya jö'i gá'tho xkí bǒ̱ni, (339) hínjóntho mí jabu̱ yá ngü, (340) si al caso hó̱ndi 'na nó'ö ngǔ hínga mí tsǘ, yonjö́'i, (341) mí kóhi pa ngǔ bi vigilabi rá zu'ue má 'na, (342) má 'na má 'na mí ncárgobi uno al otro. (343) Pero la verdad no'ö no bi me̱fi (344) xá mféo rá 'be̱fi núya soldádo de gobiérno nór tiěmpo 'ä. (345) Yǎ dí möñhu̱ no mhö̌ bi ndǔ̱i (346) más o ménos nór guerra civil, (347) de 'mé̱fa de no'ö dí mönga, (348) 'na m'ǒ gu̱hto nthebe (349) n'á̱hte ma 'ráhto, (350) n'á̱hte ma 'ráhto. (351) Ha no bi termina núni ngehnir guěrrani (352) fue a la mejor... (353) híndí pě̱'tsi, híndí në̌hër história, (354) pero más o ménos kué (355) después bi termina después de 'na m'ǒ gu̱hto nthebe (356) hñǚ ma hñǚ. (357) Hñǚ ma hñǚ (358) quiere decir treintaitrés. (359) Hö̌ ger je̱ya más o ménos no tréinta y tres, (360) después ge'ä yǎ bi finaliza más o ménos. (361) Tobe hínga mí juádi completamente (362) porque en parte tobe mí jar combáte ya lúga de gehkua núuar nácionna, (363) pero yǎ núua de gehkua yǎ cási bi guadi no ge'ä. (364) (Bi) guadi no ge'ä porque pues yǎ ar gobiérno bi 'bě̱di, (365) com­pletamente bi 'bě̱dir gobiérno núua (há) ma lúga núua, (366) bi ntö̌hte ya cristéro, ya ñühü. (367) Ko mísmo yá ǎrma ya gente del gobierno, (368) ko nge'ä bi 'úmbabi nú (má) 'ra, (369) ko nge'ä mí ho ya soldado, (370) yǎ mí hö́mba yá ǎrma, (371) ko nge'ä mísmo mí ho núya soldádo. (372) Hönge ně de esa manera (373) bi gua nór guěrra nú gehkua há ma lúgahu̱ (374) después de nór tiěmpo dí xi'i.

El milagro del Señor del Llanito

(1) Bueno, entonces voy a empezar. (2) Te voy a decir esta historia (3) de ese tiempo en que dicen que empezó la guerra con la gente de gobierno, (4) que cerraron los templos. (5) Por ese motivo resultó (6) que esa guerra empezó con la gente de gobierno contra los indígenas de aquí de la región, (7) de los que creían en nuestra religión católica. (8) Por eso empezó esa guerra contra el gobierno. (9) El gobierno atacó y perseguía, (10) a las iglesias las perseguía y a los sacerdotes. (11) Los sacerdotes salieron de las iglesias. (12) ¿Por qué? (13) Porque el gobierno persiguió (14) para atrapar a los sacerdotes, (15) colgarlos y matarlos. (16) Entonces en ese tiempo (17) el presidente (municipal) después de ese tiempo de 1933, (18) era don Taurino López. (19) Entonces ese presidente se portó muy mal, (20) o quizás mucho peor todavía. (21) ¿Por qué? (22) Porque hacía lo que le daba la gana. (23) Entonces en ese tiempo subía la gente, (24) de aquel lado por el camino real donde subía la gente de gobierno, (25) subía un pelotón de gente de gobierno de 20, 30, 40, 50, quizá 100 soldados, (26) montados a caballo. (27) Entonces buscaban a los indígenas, (28) porque los indígenas defendían a la Iglesia, (29) no querían que cerraran las iglesias (30) sino que querían que siguieran venerando, (31) rezando, (32) diciendo cantos en las fiestas, (33) y el gobierno quitó todo aquello. (34) Cerró los templos, (35) en toda la nación, en todo el país cerró los templos, (36) mandó cerrar los templos, (37) a los sacerdotes los persiguió (38) para matarlos. (39) Por eso formaron los grupos también (40) quienes creían en Dios, los indígenas. (41) Aquí arriba en el cerro formaron grupos, (42) los atajaban y hacían la guerra acá arriba en la Laguna Seca, (43) todo para acá arriba en la hacienda de Ojo de Agua (44) en esa guerra donde peleaba la gente, (45) hasta acá arriba también en la presa, (46) aquí en Los Cuervitos les hacían emboscada (47) esa gente de aquel tiempo. (48) Porque esa gente del gobierno, (49) esa gente del gobierno, donde subía y encontraba una gente (50) que andaban leñando, (51) los agarraban y los ataban, (52) se los llevaban. (53) De allí si no aceptaban agarrar el arma (54) para que les ayudaran, (55) los ahorcaban, (56) los colgaban, los tiraban allá en las piedras. (57) Por eso todo el comportamiento del gobierno así (58) a los indígenas no les gustó, (59) por eso se organizaron, (60) ellos empezaron esa guerra. (61) Hicieron frente al gobierno con palos (62) que cortaban para pelear, (63) o piedras que les tiraban de lejos. (64) Otra de las armas que usaron ellos, los indígenas cristeros acá arriba en el cerro, (65) hacían esa arma que le decían ntꞌe̱ndo. (66) En español le dicen honda, (67) en otomí le dicen ntꞌe̱ndo. (68) Eran mecatitos, puntitas por aquí así de largo, (69) los partían por la mitad (70) para que cupiera una piedra casi del tamaño de lo que alcanza uno a agarrar. (71) Unas dos o tres sacudidas, (72) les tiraban desde lejos. (73) Donde alcanzaran a un soldado, (74) le pegaban en la cabeza y ¡al suelo! (75) Esas fueron sus armas que ellos usaron. (76) Ya después de ese tiempo, con el tiempo (77) ya se ganaron unos combates allá arriba en el cerro. (78) Entonces alcanzaron a arrebatarles las armas, los fierros que ellos usaban, (79) entonces con esas mismas armas de los soldados (80) ahora sí iban a la contra. (81) Entonces los cristeros ya traían armas. (82) ¿Por qué? (83) Por­que ya mataban a la gente de gobierno, a los soldados. (84) Hasta usaban sus cascos, (85) usaron también sus armas, más que nada. (86) Como empezaron poco a poquito, después (87) ya se dio cuenta el gobierno de que ya perdió. (88) ¿Por qué? (89) Porque los cristeros, (90) sus palabras que decían (91) cuando empezaban un enfrentamiento, (92) eran clamar a la Virgen de Guadalupe. (93) Le decían “¡Viva Cristo! (94) ¡Viva la Virgen de Guadalupe!” (95) Se encomendaban a Dios y a la Santísima Virgen (96) para aguantar esa guerra contra la gente del gobierno, (97) ellos se encomendaban a Dios y a la Santísima Virgen (98) porque les ayudaron mucho, (99) les ayudaron mucho, (100) porque en ese tiempo, y con el tiempo murieron muchos soldados allá arriba, (101) unas dos o tres personas corrían, y los otros iban por sus caballos, (102) si no, los dejaban allá arriba en el cerro. (103) Y entonces ya con el tiempo (104) duró más o menos como yo decía (105) desde 1926, (106) más o menos en ese tiempo empezó la guerra. (107) Ya dijimos que esta guerra se llamó “guerra civil” (108) porque esa guerra penetró todo el país de México. (109) Entonces después ya de tanto y tanto (110) pues mejor se rindió el gobierno, (111) se rindió porque esa guerra penetró todo el país, México. (112) Entonces después en los últimos ya casi para finalizar la guerra, (113) después de 1933, (114) algunos de la gente del gobierno ya perdieron el combate. (115) Entonces esto es lo que dijo el soldado que huyó. (116) Aquí encontró a mi abuelo Nabor acá abajo. (117) Toda la gente andaba huyendo, (118) dormían por ahí en las cuevas por aquí enfrente (119) para que no los hallara la gente del gobierno. (120) Algunos se iban allá a Tolimán, (121) algunos que tenían conocidos (122) les pedían permiso para quedarse, (123) ahora sí que para comer unas tortillas. (124) Solo Dios sabe cómo se mantenían (125) pero allá vivía la gente. (126) Porque el gobierno mandó que bajaran a toda la gente de los ranchos, (127) de parte de la gente de gobierno subían soldados (128) a donde hallaran una vivienda. (129) Porque en los tiempos aquellos todos los techos de las viviendas, (130) la tapa de los techos de la gente, (131) era pura hierba de romero (132) o de penca de sotol (133) o de pasto. (134) Cortaban pasto allá arriba en el cerro, (135) lo cortaban para hacer los techos de sus casas, (136) luego los tejían con vara o con carrizo. (137) Cortaban el carrizo por acá abajo (138) para tejer, (139) luego lo hacían en punta (140) para tejer un techo así. (141) Entonces después cuando perdió el gobierno (142) en ese tiempo que decimos, (143) ya habían perdido el combate los compañeros de aquel soldado, (144) algunos murieron y otros huyeron por ahí sin rumbo. (145) Cuando se vino (146) llegó aquí, (147) aquí estuvo sentado con mi abuelo, (148) con mi abuelo Nabor, (149) se sentaron aquí afuerita. Como tenía unas chivitas por ahí mi abuelo (150) diario las cuidaba. (151) También tenía un puerquito. Él mismo le preparaba el agüita al puerco para dársela. (152) Para darles de comer a las chivas cortaba rama. (153) Llegó aquí ese soldado (154) como a las tres, (155) como a las cuatro o a las cinco de la tarde, dicen, (156) sin casco ni nada (157) ni arma, no traía nada. (158) ¿Por qué? (159) Porque había perdido la guerra. (160) Él corrió, siempre corrió, no se vino simplemente (161) porque fuera un tiempo bueno para él, (162) sino que le corrió porque perdió la guerra. (163) En cuanto a sus compañeros, algunos corrieron, los que no se murieron, y los que murieron (164) se quedaron tirados allá arriba por dondequiera, (165) allí estaba el tiradero de gente donde perdieron el combate allá arriba donde lo hicieron, (166) acá arriba en la Laguna Seca, (167) todo el lugar allá en Los Cuervitos y acá arriba en la presa. (168) Dicen que allá sí agarraron a los españoles, 6 (169) la gente a quienes les decían (170) cristeros con la gente de gobierno, que son los soldados. (171) Dicen que él corrió para acá, que casi venía temblando de miedo, (172) de miedo, de sed y de hambre. (173) Dicen que llegó hasta temblando ese soldado, (174) que llegó allí donde estaba sentado mi abuelo Nabor, (175) y que le dijo:

-(176) Óigame, señor, (177) fíjese que yo ya corrí, (178) ya perdí la guerra, y mi gente, (179) mis compañeros, ya se quedaron todos tirados allá arriba, (180) todos tirados ya allá arriba. (181) Algunos se libraron como yo, (182) y pues yo corrí y me vine para acá, (183) mientras otros fueron a bajar por allá por aquel lado, (184) sepa Dios para dónde se fueron, (185) si sobrevivieron o no, (186) o si les fue como a mí, que me voy a ver a dónde llego. (187) Por favor, ¿no tendrás algo por aquí para alivianarme? (188) Algo que coma yo, porque el hambre me está matando.

(189) De allí mi abuelo Nabor dice que había colgado un morralito por allí (190) a un ladito del chiquero donde tenía sus chivas. (191) De ahí le dijo:

-Pero ¿de veras tienes hambre?

-(192) Sí, (193) por favor, ahora sí, (194) ahora sí que te lo estoy pidiendo, (195) regálame una tortilla si tienes por ahí, (196) y agüita que tome yo para revivir (197) porque siento que ya me voy a caer.

(198) De allí fue a bajar su morral mi abuelo Nabor, (199) dicen que sacó dos gorditas chiquitas de este tamaño (200) y que le dijo:

-Aquí están, cómetelas, (201) cómetelas- le dijo.

(202) De allí las agarró el soldado, (203) agarró las dos gorditas y se las comió. (204) Pero no tenían relleno, (205) sino que esas gorditas tenían pura salecita, (206) la salecita es la que les daba sabor a las gorditas. (207) De allí dicen que se comió las dos gorditas (208) y que tomó agua. (209) Tenía agua un guajito que había por allí colgado. (210) De allí dicen que ahora sí empezó mi abuelo (211) y le dijo:

-(212) Pero ¿de dónde y cómo corriste? (213) Dímelo. (214) ¿Qué ha pasado desde que ustedes empezaron este combate? (215) Ustedes han venido matando a nuestra gente indígena (216) todo por allá de aquel lado, por ahí por Mesa de Ramírez, (217) todo por allá en El Sabino, (218) todo por allá en aquella banda allí en El Saucito. (219) En todos esos lugares ustedes han matado a nuestra gente, (220) les han quemado sus casitas. (221) Ahora dime los motivos (222) ¿por qué corriste? -le dijo.

-(223) Pues yo la verdad le voy a decir, (224) como en otros tiempos…

-(225) ¿Por qué ustedes quemaban las casas por allá arriba en El Madroño? (226) Han quemado las casas con sus techos de puro pasto, (227) han quemado casas en Mesa de Ramírez, (228) han quemado casas también allí en El Saucito, (229) y en otros ranchitos que están por aquel lado. (230) ¿Cómo es que aquí en este lugar nunca han quemado nada ni han bajado ustedes con su gente (231) para quemar los techos aquí?- (232) le dijo.

(233) Entonces dijo el español, (234) ese español soldado:

-(235) Fíjate -dice- nosotros muchas veces hemos venido, (236) nos paramos allá arriba, (237) allá arriba donde está el ojito de agua, (238) divisamos para acá abajo (239) y vemos que solo es un abismo, (240) divisamos acá abajo al rancho. (241) Nos decían que había un rancho que se llama Bomintzá, (242) que había otro rancho llamado Mesa de Chagoya (243) y que había otro rancho por allá enfrente, (244) pero nosotros intentamos bajar por aquí (245) porque nos dicen nada más. (246) Llegamos allá arriba al divisadero y divisamos para abajo, (247) y vemos pura oscuridad acá abajo en el rancho de ustedes, (248) pura oscuridad. (249) No sé qué canijos tienen ustedes aquí, (250) en esta oscuridad, nosotros buscamos veredas (251) y no hallamos veredas, (252) pura espina. (253) Por eso mejor, (254) había un camino real por donde bajábamos, (255) bajábamos por allá por aquel lado por El Madroño, (256) bajábamos por Mesa de Ramírez, (257) luego bajábamos por El Sabino y salíamos hasta Tolimán. (258) Claro que la orden que nosotros traíamos era de atrapar a la gente, (259) los agarrábamos y los colgábamos, (260) o los amarrábamos (261) y nos los llevábamos, (262) porque era la orden que nos daban nuestros jefes. (263) Mientras que aquí en Bomintzá la verdad nunca, (264) nunca de las tantas veces que vinimos por aquí, (265) nunca vimos una vereda para bajar por ella, -dijo- (266) todo el tiempo mirábamos (267) que no había por dónde pasara la gente. (268) Aquí arriba en ' Ra' yo Ngümhni todo está muy oscuro y pues ¿qué íbamos a hacer aquí?

(269) Así dijo el soldado, decía:

(270) -No sé qué canijos tienen ustedes aquí (271) pero la verdad se nos ha escondido el camino, (272) se nos ha escondido el camino. (273) Por eso en vez de que nosotros bajáramos por aquí, (274) nunca quemamos las casas aquí, (275) porque todo el tiempo bajábamos por aquel lado, (276) allí sí. (277) Allí sí donde hallábamos a una persona la colgábamos, (278) le amarrábamos la soga en el pescuezo y la jalábamos con el caballo, (279) y aquí en Bomintzá, -dice- nunca, (280) nunca hicimos daño aquí en Bomintzá -dijo-. (281) Allá de aquel lado sí quemábamos las casas de la gente, (282) ya en otra parte donde nos dijeran, (283) agarrábamos a la gente y la llevábamos arrastrando -dice-. (284) Aquí en este lugar no sé qué carajos tienen ustedes aquí, (285) o si serán brujos. (286) ¿A qué carajos o a quién carajos le rezan ustedes? -dice-.

(287) Entonces ya mi abuelo dijo:

(288) -Es que nosotros aquí tenemos un santo patrono -dice-.

(289) -¿Cómo se llama?

(290) -Se llama Señor del Llanito -dice-.

(291) -Vamos para que me enseñe -dijo.

(292) Dicen que se vino mi abuelo con ese soldado (293) aquí abajo nada más donde tenía su corral.

(294) -Vamos para enseñarte.

(295) Todavía no estaba esta capilla, (296) una enramadita pequeña es la que había, (297) y allí estaba ese santo patrono de El Llanito.

(298) -Vamos, para que me enseñen cómo es ese santo.

(299) De allí se vino el soldado, dicen.

(300) -Ah, canijo, de veras ese sí tiene mucho milagro.

(301) Vino ese soldado, (302) se persinó ante el santo patrono y de allí dijo:

-Ya, (303) muchas gracias, te quedas con tu santo patrono, yo ya me voy (304) a ver a dónde llego -dice-. (305) Si me caigo por ahí y me muero, pues ya ni modo -dice -, (306) pero yo me voy a ir -dice-. (307) Me voy sin fin, a ver a dónde llego, (308) pero yo ya no regreso ni con mis patrones ni con mis compañeros soldados, (309) ya no, ya no me voy con ellos. (310) Me voy como perdido, ya para que de una vez digan que ya me morí en la guerra. (311) Ya por ahí llego abajo y pido unos trapos para ponérmelos, (312) me quito el traje de soldado y lo tiro, (313) me pongo cualquier trapo viejo y me voy a mi lugar -dicen que dijo.

(314) Por eso así pasó esa historia. (315) Eso es un milagro de este santo patrono, (316) quien defendió a su gente, (317) rio al final su gente. (318) Les nubló la vista, (319) nubló los feos pensamientos de los soldados (320) que atacaban los ranchos. (321) Por eso les digo que es la historia de este, (322) quien defendió a su gente aquí en Bomintzá (323) y hasta la fecha. (324) Por eso les digo que yo he hallado un milagro muy especial en él, (325) porque lo que yo le he pedido me lo ha concedido. (326) Entonces esta es la historia sobre esta guerra civil, que le decimos, (327) eso es lo que hubo aquí en nuestro lugar. (328) Ya te digo, (329) tal vez en otros ranchos tengan otro tipo de historia (330) porque otra cosa pasó. (331) Ya te digo, (332) aquí en El Madroño quemaban las casas (333) aquí en Mesa de Ramírez cuando pasaban los soldados (334) nomás humeaban los techos cuando quemaban las casas. (335) Se iban por ahí por El Sabino e igual, (336) humeaban cuando pasaban los soldados, (337) humeaba mucho cuando quemaban las casas. (338) Las quemaban porque toda la gente se había salido, (339) no había nadie en las casas, (340) acaso uno o dos, los que no tenían miedo, (341) se quedaban para cuidar sus animales el uno al otro, (342) uno al otro se los encargaban. (343) Pero la verdad eso que hicieron (344) era muy feo, el trabajo de los soldados del gobierno en aquel tiempo. (345) Hablamos lo que dicen de cuando empezaron (346) más o menos esa guerra civil, (347) después de ese año que dije, (348) mil novecientos (349) veintiséis, (350) veintiséis. (351) Y cuando dicen que terminó esta guerra (352) a lo mejor fue… (353) pues no tengo idea, no leo la historia, (354) pero más o menos puede que (355) terminó después de mil novecientos (356) treintaitrés. (357) Tres más tres (358) quiere decir treintaitrés. (359) Sí, es el año más o menos, el 33, (360) ya después de eso finalizó más o menos. (361) Todavía no terminaba completamente (362) porque todavía en partes había combate, en partes de aquí de la nación, (363) pero ya aquí en este lugar ya se acabó eso. (364) Acabó en ese tiempo porque el gobierno perdió, (365) completamente el gobierno perdió aquí en este lugar, (366) ganaron los cristeros, los indígenas. (367) Con las mismas armas de la gente del gobierno, (368) con eso les dieron a los otros, (369) con eso mataban a los soldados, (370) les quitaban sus armas (371) y con esas mismas armas los agarraban y los mataban a los soldados. (372) Por eso de allí de esa manera (373) terminó la guerra aquí en nuestro lugar (374) después de ese tiempo que te digo.

Texto con análisis morfológico y glosas

1. Buéno, tónce, má ga ndǔ̱i.
buéno tónce ga ndǔ̱i
bueno entonces PRSP 1.IRR TS\empezar
Bueno, entonces voy a empezar.

2. Má ga xi'a'ihu̱ 'nar história
ga xi-'a='i=hu̱ 'na=r história
PRSP 1.IRR decir-2OBJ=2OBJ=PL uno=SG historia
Te voy a decir esta historia

3. de nó'ör tiěmpo bi ndǔ̱i nó'ö t'ë́mbir tǔhni entre yá jö'i ar gobiérno,
de nó='ö=r tiěmpo bi ndǔ̱i nó='ö
de DEF=DEM.SG.NV=SG tiempo PFV TS\empezar DEF=3SG.NV

t-'ë́m-bi=r tǔhni entre jö'i ar gobiérno
IMPRS-decir-3OBJ=SG pelea entre PL3POS persona SG gobierno
de ese tiempo en que dicen que empezó la guerra con la gente de gobierno,

4. ge bi gót'i ya níjö.
ge bi gót'i ya níjö
SUB PFV TS\cerrar PL iglesia
que cerraron los templos.

5. Por ese motivo bi resulta
por ese motivo bi resulta
por.ese.motivo PFV resultar
Por ese motivo resultó

6. nó'ör tǔhni entre yá jö'ir gobiérno ko ya ñühü,
nó='ö=r tǔhni entre jö'i=r gobiérno ko ya ñühü
DEF=DEM.SG.NV=SG pelea entre PL3POS persona=SG gobierno con PL indígena
que esa guerra empezó con la gente de gobierno contra los indígenas de aquí de la región,

7. nu mí 'ñë́më de núni ma réligionhu̱ católica.
nu 'ñë́më de nú=ni ma réligion=hu̱ católica
DEF IMPRF creer de DEF=DEM.SG.DIST 1POS religión=PL católica
de los que creían en nuestra religión católica.

8. Por éso hönge bi ndǔ̱i nór guěrra entre gobiérno.
por éso hönge bi ndǔ̱i nó=r guěrra entre gobiérno
por.eso por.eso PFV TS\empezar DEF=SG guerra entre gobierno
Por eso empezó esa guerra contra el gobierno.

9. Gobiérno bi ataca, bi persegui,
gobiérno bi ataca bi persegui
gobierno PFV atacar PFV perseguir
El gobierno atacó y perseguía,

10. ya níjö bi persegui, ya tsí ma̱jö.
ya níjö bi persegui ya tsí ma̱jö
PL iglesia PFV perseguir PL DIM sacerdote
a las iglesias las perseguía y a los sacerdotes.

11. Ya tsí ma̱jö bi bǒ̱ni de ya níjö.
ya tsí ma̱jö bi bǒ̱ni de ya níjö
PL DIM sacerdote PFV TS\salir de PL iglesia
Los sacerdotes salieron de las iglesias.

12. ¿Por qué?
por qué
por.qué
¿Por qué?

13. Porquer gobiérno bi persegui
porque=r gobiérno bi persegui
porque=SG gobierno PFV perseguir
Porque el gobierno persiguió

14. pa mí ne da atrapa núya tsí ma̱jö,
pa ne da atrapa nú=ya tsí ma̱jö
PROP IMPRF querer IRR atrapar DEF=PL DIM sacerdote
para atrapar a los sacerdotes,

15. da zǔ̱hti, da hyo en lo que fuera.
da zǔ̱hti da hyo en lo que fuera
IRR TS\colgar IRR TS\matar como.fuera
colgarlos y matarlos.

16. Entónces cuando (nó'ör) tiěmpo 'ä
entónces cuando nó='ö=r tiěmpo='ä
entonces cuando DEF=DEM.SG.NV=SG tiempo=3SG.NV
Entonces en ese tiempo

17. mí présidénte 'mé̱fa de nó'ö 'na m'ǒ gu̱hto nthebe ntréinta y trés,
présidénte 'mé̱fa de nó='ö 'na m'ǒ gu̱hto nthebe
IMPRF presidente después de DEF=DEM.SG.NV uno millar nueve ciento

n-tréinta y trés
ADVZR-treintaitrés
el presidente (municipal) después de ese tiempo de 1933,

18. mí présidénte núni ra Táurino Lǒpez.
présidénte nú=ni ra Táurino Lǒpez
IMPRF presidente DEF=DEM.SG.DIST SG Taurino López
era don Taurino López.

19. Entónces nó'ör présidénte tobe bi toca da porta medio mal,
entónces nó='ö=r présidénte tobe bi toca da porta
entonces DEF=DEM.SG.NV=SG presidente todavía PFV tocarle IRR portarse

medio mal
medio.mal
Entonces ese presidente se portó muy mal,

20. o más que nada ndǔnthi... muy mal.
o más que nada ndǔnthi muy mal
o más.que.nada mucho muy.mal
o quizá mucho peor todavía.

21. ¿Por qué?
por qué
por.qué
¿Por qué?

22. Porque mí pe̱fi lo que nó nda sobrabi rá gǎna.
porque pe̱fi lo que nda sobra=bi gǎna
porque IMPRF hacer lo.que DEF IRR.DEP sobrar=3OBJ SG3POS gana
Porque hacía lo que le daba la gana.

23. Entónces nór tiémpo ('ä) cuando mí po̱xi ya jö'i,
entónces nó=r tiěmpo='ä cuando po̱xi ya jö'i
entonces DEF=SG tiempo=3SG.NV cuando IMPRF TB\subir PL persona
Entonces en ese tiempo subía la gente,

24. núbu̱ 'rǎndi hár dö'ñü yá jö'ir gobiérno,
nú=bu̱ 'rǎndi há=r dö'ñü jö'i=r gobiérno
DEF=LOC.NV otro.lado LOC=SG camino.real PL3POS persona=SG gobierno
de aquel lado por el camino real donde subía la gente de gobierno,

25. da bó̱xi un pelotón de 20, 30, 40, 100 soldados a caballo,
da bó̱xi un pelotón de 20 30 40 100 soldados a caballo
IRR TS\subir un.pelotón.de.20 30 40 100 soldados.a.caballo
subía un pelotón de gente de gobierno de 20, 30, 40, 50, quizá 100 soldados,

26. mí hǘxi yá fáni.
hǘxi fáni
IMPRF sentarse.encima PL3POS caballo
montados a caballo.

27. Entónces mí hongi ya ñühü,
entónces hongi ya ñühü
entonces IMPRF buscar PL indígena
Entonces buscaban a los indígenas,

28. porque ya ñühü mí defender níjö,
porque ya ñühü defende=r níjö
porque PL indígena IMPRF defender=SG iglesia
porque los indígenas defendían a la Iglesia,

29. hínga mí ne nda njót'i ya níjö
hínga ne nda n-jót'i ya níjö
NEG IMPRF querer IRR.DEP EST-IMPRS\cerrar PL iglesia
no querían que cerraran las iglesias

30. ge mí ne nda sígui ge nó da venera,
ge ne nda sígui ge da venera
SUB IMPRF querer IRR.DEP seguir SUB DEF IRR venerar
sino que querían que siguieran venerando,

31. da xa̱di,
da xa̱di
IRR rezar
rezando,

32. da mö ya jöhñö há ya fiěsta njaua,
da ya jöhñö ya fiěsta nja=ua
IRR decir PL alabanza LOC PL fiesta así=LOC.PROX
diciendo cantos en las fiestas,

33. ha nór gobiérno bi hñö́hki no ge'u̱.
ha nó=r gobiérno bi hñö́hki no ge='u̱
y DEF=SG gobierno PFV TS\quitar DEF COP=3PL.NV
y el gobierno quitó todo aquello.

34. Bi gót'i ya níjö,
bi gót'i ya níjö
PFV TS\cerrar PL iglesia
Cerró los templos,

35. gá'thor nácion ga 'ë̌mbi gá'tho páis bi gót'i ya níjö,
gá'tho=r nácion ga 'ë̌m-bi gá'tho páis bi gót'i ya níjö
todo=SG nación 1.IRR decir-3OBJ todo país PFV TS\cerrar PL iglesia
en toda la nación, en todo el país cerró los templos,

36. bi mö́nda bi njót'i ya níjö,
bi mö́nda bi n-jót'i ya níjö
PFV mandar PFV EST-IMPRS\cerrar PL iglesia
mandó cerrar los templos,

37. ya tsí ma̱jö mí persegui
ya tsí ma̱jö persegui
PL DIM sacerdote IMPRF perseguir
a los sacerdotes los persiguió

38. pa da hyo.
pa da hyo
PROP IRR TS\matar
para matarlos.

39. Y entónces hönge bi fórma ya grǔpo něhe
y entónces hönge bi fórma ya grǔpo něhe
y entonces por.eso PFV formar PL grupo además
Por eso formaron los grupos también

40. nó'ö tó mí 'ñë́më 'Ajö̌, ya ñühü.
nó='ö 'ñë́më 'Ajö̌ ya ñühü
DEF=3SG.NV quién IMPRF creer dios PL indígena
quienes creían en Dios, los indígenas.

41. Nú měngu ha mañö́ hár t'o̱ho̱ bi fórmar grǔpo něhe,
měngu ha mañö́ há=r t'o̱ho̱ bi fórma=r grǔpo něhe
DEF vecino LOC arriba LOC=SG cerro PFV formar=SG grupo además
Aquí arriba en el cerro formaron grupos,

42. bi mǎ mbí tá̱hki mbí jar guěrra mañö́ núua hár Séca Lagúna,
bi mbí tá̱hki mbí ja=r guěrra mañö́ nú=ua
PFV TS\ir LOC.DEP atajar LOC.DEP haber=SG guerra arriba DEF=LOC.PROX

há=r Séca Lagúna
LOC=SG Laguna.Seca
los atajaban y hacían la guerra acá arriba en la Laguna Seca,

43. gá'tho mañö́ núbu̱r haciéndar Ójo de Água
gá'tho mañö́ nú=bu̱=r haciénda=r Ójo de Água
todo arriba DEF=LOC.NV=SG hacienda=SG Ojo de Agua
todo para acá arriba en la hacienda de Ojo de Agua

44. nú mí ja nór guěrra mí ntǔhni ya jö'i,
ja nó=r guěrra n-tǔhni ya jö'i
DEF IMPRF haber DEF=SG guerra IMPRF MED-pelear PL persona
en esa guerra donde peleaba la gente,

45. asta núbu̱ mañö hár prěsa,
asta nú=bu̱ mañö há=r prěsa
hasta DEF=LOC.NV arriba LOC=SG presa
hasta acá arriba también en la presa,

46. núbu̱ hár Cuérvito mí jǎ ya émboscáda
nú=bu̱ há=r Cuérvito ya émboscáda
DEF=LOC.NV LOC=SG Los.Cuervitos IMPRF hacer PL emboscada
aquí en Los Cuervitos les hacían emboscada

47. núya jö'i ntiěmpo 'ë̌mbi.
nú=ya jö'i n-tiěmpo 'ë̌m-bi
DEF=PL persona ADVZR-tiempo decir-3OBJ
esa gente de aquel tiempo.

48. Porque nuya jö'i, rá jö'i ya gobiérno,
porque nu=ya jö'i jö'i ya gobiérno
porque DEF=PL persona SG3POS persona PL gobierno
Porque esa gente del gobierno,

49. núya soldádo mí pó̱ts'e há nda díngi 'na tsí jö'i
nú=ya soldádo pó̱ts'e nda díngi 'na tsí jö'i
DEF=PL soldado IMPRF subir LOC IRR.DEP TS\encontrar uno DIM persona
esa gente del gobierno, donde subía y encontraba una gente

50. mí 'yobu̱ mí xú̱,
'yo=bu̱ xú̱
IMPRF caminar=LOC.NV IMPRF leñar
que andaban leñando,

51. mí ju̱ mí thöt'i,
ju̱ thöt'i
IMPRF agarrar IMPRF atar
los agarraban y los ataban,

52. mí tsǐts'i.
tsǐts'i
IMPRF llevar
se los llevaban.

53. Ně gehni nunge hínda aceptabi da hñö̌ ra ǎrma
geh=ni nunge hín=da acepta=bi da hñö̌ ra ǎrma
además COP=LOC.DIST si NEG=IRR aceptar=3OBJ IRR TS\tener SG arma
De allí si no aceptaban agarrar el arma

54. pa da ma̱ts'i 'u̱,
pa da ma̱ts'i='u̱
PROP IRR TS\ayudar=3PL.NV
para que les ayudaran,

55. mí horca,
horca
IMPRF ahorcar
los ahorcaban,

56. da zǔ̱hti, da 'yě̱ni há ya dó.
da zǔ̱hti da 'yě̱ni ya
IRR TS\colgar IRR TS\lanzar LOC PL piedra
los colgaban, los tiraban allá en las piedras.

57. Entónce hönge gá'tho nó'ö rá cómportamiéntor gobiérno njabu̱
entónce hönge gá'tho nó='ö cómportamiénto=r
entonces por.eso todo DEF=DEM.SG.NV SG3POS comportamiento=SG

gobiérno nja=bu̱
gobierno así=LOC.NV
Por eso todo el comportamiento del gobierno así

58. nuya ñühü hímbi gústabi,
nu=ya ñühü hím=bi gústa=bi
DEF=PL indígena NEG=PFV gustar=3OBJ
a los indígenas no les gustó,

59. hönge bi fórma,
hönge bi fórma
por.eso PFV formar
por eso se organizaron,

60. fórma nú bi ndǔ̱i 'u̱ nó'ör guěrra.
fórma bi ndǔ̱i='u̱ nó='ö=r guěrra
formar DEF PFV TS\empezar=3PL.NV DEF=DEM.SG.NV=SG guerra
ellos empezaron esa guerra.

61. Bi 'úmbi ra ǎltor gobiérno ko ya zǎ,
bi 'úm-bi ra ǎlto=r gobiérno ko ya
PFV dar-3OBJ SG alto=SG gobierno con PL palo
Hicieron frente al gobierno con palos

62. mí tsé̱hki pa nda mfó̱nt'i,
tsé̱hki pa nda m-fó̱nt'i
IMPRF cortar PROP IRR.DEP MED-azotar
que cortaban para pelear,

63. o ya dǒ nda 'yě̱mbi de yǎbu̱.
o ya nda 'yě̱m-bi de yǎ=bu̱
o PL piedra IRR.DEP TS\lanzar-3OBJ de lejos=LOC.NV
o piedras que les tiraban de lejos.

64. Yǎ má 'na yá ǎrma bi usa ya cristéro, núya ñühü há mañö́r t'o̱ho̱,
'na ǎrma bi usa ya cristéro nú=ya
ya otro uno PL3POS arma PFV usar PL cristero DEF=PL

ñühü mañö́=r t'o̱ho̱
indígena LOC arriba=SG cerro
Otra de las armas que usaron ellos, los indígenas cristeros acá arriba en el cerro,

65. mí hóhki núyu̱ mí t'ë́mbi ya ntꞌe̱ndo.
hóhki nú=yu̱ t-'ë́m-bi ya nt'e̱ndo
IMPRF componer DEF=3PL.DIST IMPRF IMPRS-decir-3OBJ PL honda
hacían esa arma que le decían nt'e̱ndo.

66. Ko ñhömfo̱ i t'ë́mbi honda,
ko ñhömfo̱ i t-'ë́m-bi honda
con español IPFV IMPRS-decir-3OBJ honda
En español le dicen honda,

67. ha ko ñhöñhö t'ë́mbi ntꞌe̱ndo.
ha ko ñhöñhö t-'ë́m-bi nt'e̱ndo
y con otomí IMPRS-decir-3OBJ honda
en otomí le dicen nt'e̱ndo.

68. Ya nthö̌hi ngǔya yá mǎ ně gehni,
ya nthö̌hi ngǔya geh=ni
PL cuerda así PL3POS longitud además COP=LOC.DIST
Eran mecatitos, puntitas por aquí así de largo,

69. mí xó̱hte madě
xó̱hte madě
IMPRF rajar en.medio
los partían por la mitad

70. pa nda 'ñe̱ngi 'nar dǒ cási nó da 'ñe̱ngi rá 'yě̱ 'nǎ.
pa nda 'ñe̱ngi 'na=r cási da 'ñe̱ngi
PROP IRR.DEP TS\caber uno=SG piedra casi DEF IRR TS\caber

'yě̱ 'nǎ
SG3POS mano uno
para que cupiera una piedra casi del tamaño de lo que alcanza uno a agarrar.

71. 'Na yóho, hñǘ nhöt'i,
'na yóho hñǘ nhöt'i
uno dos tres sacudida
Unas dos o tres sacudidas,

72. da 'yě̱mbabi desde yǎbu̱.
da 'yě̱m-ba=bi desde yǎ=bu̱
IRR TS\lanzar-3OBJ=3OBJ desde lejos=LOC.NV
les tiraban desde lejos.

73. Hábu̱ nda zu̱di 'nar soldádo,
hábu̱ nda zu̱di 'na=r soldádo
dónde IRR.DEP TS\alcanzar uno=SG soldado
Donde alcanzaran a un soldado,

74. 'bu̱ nda höhpa rá ñö́, ¡al suelo!
'bu̱ nda höh-pa ñö́ al suelo
cuando IRR.DEP acertar-3OBJ SG3POS cabeza al.suelo
le pegaban en la cabeza y ¡al suelo!

75. Go ge yá ǎrma mí usa 'u̱.
go ge ǎrma usa='u̱
FOC.TOP COP PL3POS arma IMPRF usar=3PL.NV
Esas fueron sus armas que ellos usaron.

76. Yǎ 'mé̱fa ko nór tiěmpo 'ë̌mbi
'mé̱fa ko nó=r tiěmpo 'ë̌m-bi
ya después con DEF=SG tiempo decir-3OBJ
Ya después de ese tiempo, con el tiempo

77. yǎ mí tö̌hö, mí tö̌hö 'ra ya combáte núya jö'i de mañö́r t'o̱ho̱.
tö̌hö tö̌hö 'ra ya combáte
ya IMPRF ganar IMPRF ganar INDEF.PL PL combate

nú=ya jö'i de mañö́=r t'o̱ho̱
DEF=PL persona de arriba=SG cerro
ya se ganaron unos combates allá arriba en el cerro.

78. Entónce bi alcanza bi uá'spa yá ǎrma, yá bo̱jö núya soldádo,
entónce bi alcanza bi uá's-pa ǎrma
entonces PFV alcanzar PFV TS\arrebatar-3OBJ PL3POS arma

bo̱jö nú=ya soldádo
PL3POS metal DEF=PL soldado
Entonces alcanzaron a arrebatarles las armas, los fierros que ellos usaban,

79. entónce ko nge nú mísmo yá ǎrma núya soldádo
entónce ko nge mísmo ǎrma nú=ya soldádo
entonces con COP DEF mismo PL3POS arma DEF=PL soldado
entonces con esas mismas armas de los soldados

80. .ahora sí mí mba mǎ a la contra.
ahora sí mba a la contra
ahora.sí IMPRF IPFV.VEN.DEP TS\ir a.la.contra
ahora sí iban a la contra.

81. Entónce ya cristéro mí hñöbya ya ǎrma.
entónce ya cristéro hñö=bya ya ǎrma
entonces PL cristero IMPRF TS.TB\tener=ahora PL arma
Entonces los cristeros ya traían armas.

82. ¿Por qué?
por qué
por.qué
¿Por qué?

83. Porque mí ho yá jö'i gobiérno, nuya soldádo.
porque ho jö'i gobiérno nu=ya soldádo
porque IMPRF matar PL3POS persona gobierno DEF=PL soldado
Porque ya mataban a la gente de gobierno, a los soldados.

84. Mí usabi yá cǎsco,
usa=bi cǎsco
IMPRF usar=3OBJ PL3POS casco
Hasta usaban sus cascos,

85. mí usabi yá ǎrma, más que nada.
usa=bi ǎrma más que nada
IMPRF usar=3OBJ PL3POS arma más.que.nada
usaron también sus armas, más que nada.

86. Como bi ndǔ̱i njabu̱ en poco en poco, después
como bi ndǔ̱i nja=bu̱ en poco en poco después
como PFV TS\empezar así=LOC.NV poco.a.poco después
Como empezaron poco a poquito, después

87. yǎ cuando bi bö̌dir gobiérno que yǎ bi 'bě̱di.
cuando bi bö̌di=r gobiérno que bi 'bě̱di
ya cuando PFV TS\saber=SG gobierno que ya PFV perder
ya se dio cuenta el gobierno de que ya perdió.

88. ¿Por qué?
por qué
por.qué
¿Por qué?

89. Porque nuya cristéro
porque nu=ya cristéro
porque DEF=PL cristero
Porque los cristeros,

90. nó yá palábra mí mö
palábra
DEF PL3POS palabra IMPRF decir
sus palabras que decían

91. de que nda ndǔ̱i 'nar énfrentamiénto mí ja
de que nda ndǔ̱i 'na=r énfrentamiénto ja
cuando IRR.DEP TS\empezar uno=SG enfrentamiento IMPRF haber
cuando empezaban un enfrentamiento,

92. mí ma'ti la Virgen de Guadalupe.
ma'ti la Virgen de Guadalupe
IMPRF llamar la.Virgen.de.Guadalupe
eran clamar a la Virgen de Guadalupe.

93. Mí 'ë̌mbi “¡Viva Cristo!
'ë̌m-bi viva Cristo
IMPRF decir-3OBJ viva Cristo
Le decían “¡Viva Cristo!

94. ¡Viva la Virgen de Guadalupe!”
viva la Virgen de Guadalupe
viva la.Virgen.de.Guadalupe
¡Viva la Virgen de Guadalupe!”

95. Mí ncomendar Tsí Dǎda kor Tsí Nö̌nö
ncomenda=r Tsí Dǎda ko=r Tsí Nö̌nö
IMPRF encomendarse=SG DIM padre con=SG DIM madre
Se encomendaban a Dios y a la Santísima Virgen

96. pa da guánta núya guěrra mí 'yo ko yá jö'i gobiérno,
pa da guánta nú=ya guěrra 'yo ko
PROP IRR aguantar DEF=PL guerra IMPRF caminar con PL3POS

jö'i gobiérno
persona gobierno
para aguantar esa guerra contra la gente del gobierno,

97. entónce nú di ge'u̱ mí ncomenda Tsí Dǎda ko Tsí Nö̌nö
entónce di ge='u̱ ncomenda Tsí Dǎda
entonces DEF de COP=3PL.NV IMPRF encomendarse DIM padre

ko Tsí Nö̌nö
con DIM madre
ellos se encomendaban a Dios y a la Santísima Virgen

98. bi ma̱ts'i ndǔnthi,
bi ma̱ts'i ndǔnthi
PFV TS\ayudar mucho
[porque] les ayudaron mucho,

99. bi ma̱ts'i ndǔnthi,
bi ma̱ts'i ndǔnthi
PFV TS\ayudar mucho
les ayudaron mucho,

100. porque con el tiempo con el tiempo ndǔnthi ya soldádo mí tü núbu̱ mañö́,
porque con el tiempo con el tiempo ndǔnthi ya soldádo
porque con.el.tiempo con.el.tiempo mucho PL soldado IMPRF

nú=bu̱ mañö́
morir DEF=LOC.NV arriba
porque en ese tiempo, y con el tiempo murieron muchos soldados allá arriba,

101. yǎ 'na yóho hñǘ njö́'i da néxti o mbí tsímpa yá fáni nú má 'ra,
'na yóho hñǘ n-jö́'i da néxti o mbí
ya uno dos tres ADVZR-persona IRR correr o LOC.DEP

tsím-pa fáni 'ra
recoger-3OBJ PL3POS caballo DEF otro INDEF.PL
unas dos o tres personas corrían, y los otros iban por sus caballos,

102. nu'mu̱ hínä mí tsǒhkua mañö̌ hár t'o̱ho̱.
nu'mu̱ hínä tsǒhk-ua mañö̌ há=r t'o̱ho̱
si no IMPRF dejar.APL-3OBJ arriba LOC=SG cerro
si no, los dejaban allá arriba en el cerro.

103. Entonces ya con el tiempo
entonces ya con el tiempo
entonces ya con.el.tiempo
Y entonces ya con el tiempo

104. bi dúra, bi ndǔ̱i más o méno ndí mö
bi dúra bi ndǔ̱i más o méno ndí
PFV durar PFV TS\empezar más.o.menos 1.IMPRF decir
duró más o menos como yo decía

105. de nó'ö 'na m'ǒ gu̱hto nthebe n'á̱hte ma 'ráhto,
de nó='ö 'na m'ǒ gu̱hto nthebe n'á̱hte ma 'ráhto
de DEF=DEM.SG.NV uno millar nueve ciento veinte más seis
desde 1926,

106. go ger tiěmpo más o ménos bi ndǔ̱i nór guěrra 'ä.
go ge=r tiěmpo más o ménos bi ndǔ̱i nó=r guěrra='ä
FOC.TOP COP=SG tiempo más.o.menos PFV TS\empezar DEF=SG guerra=3SG.NV
más o menos en ese tiempo empezó la guerra.

107. Yǎ dí möñhu̱ dí 'ë̌mfu̱ rá thǚhü guerra civil dí 'ë̌mfu̱
möñ-hu̱ 'ë̌m-p=hu̱ thǚhü guerra civil
ya 1.IPFV decir-PL 1.IPFV decir-3OBJ=PL SG3POS nombre guerra.civil 1.IPFV

'ë̌m-p=hu̱
decir-3OBJ=PL
Ya dijimos que esta guerra se llamó “guerra civil”

108. porque gá'tho núua (bi) penetra nór guěrra, núua ma M'óndahu̱.
porque gá'tho nú=ua bi penetra nó=r guěrra nú=ua
porque todo DEF=LOC.PROX PFV penetrar DEF=SG guerra DEF=LOC.PROX

ma M'ónda=hu̱
1POS México=PL
porque esa guerra penetró todo el país de México.

109. Entónces después de ge'ä ya de tanto y de tanto
entónces después de ge='ä ya de tanto y de tanto
entonces después de COP=3SG.NV ya de.tanto y de.tanto
Entonces después ya de tanto y tanto

110. pues bi ríndi mejor el gobierno,
pues bi ríndi mejor el gobierno
pues PFV rendirse mejor el.gobierno
pues mejor se rindió el gobierno,

111. bi ríndi porquer guěrra bi surge gá'tho ya estádo 'ë́mbi del país 'ë̌mbi ma M'óndahu̱.
bi ríndi porque=r guěrra bi surge gá'tho ya estádo
PFV rendirse porque=SG guerra PFV surgir todo PL estado

'ë́m-bi del país 'ë̌m-bi ma M'ónda=hu̱
decir-3OBJ del.país decir-3OBJ 1POS México=PL
se rindió porque esa guerra penetró todo el país, México.

112. Después de ge'ä yǎ cási los últimos para di finalizar guěrra,
después de ge='ä cási los últimos para di finaliza=r guěrra
después de COP=3SG.NV ya casi los.últimos PRSP IRR finalizar=SG guerra
Entonces después en los últimos ya casi para finalizar la guerra,

113. después de 'na m'ǒ gu̱hto nthebe ntréinta y trés,
después de 'na m'ǒ gu̱hto nthebe n-tréinta y trés
después de uno millar nueve ciento ADVZR-treintaitrés
después de 1933,

114. .alguno núyá jö'ir gobiérno yǎ bá 'bě̱ nór combáte.
alguno nú=yá jö'i=r gobiérno 'bě̱ nó=r combáte
alguno DEF=PL3POS persona=SG gobierno ya PFV.VEN perder DEF=SG combate
algunos de la gente del gobierno ya perdieron el combate.

115. Entónces no'ö mí mö nór soldádo bá néxti.
entónces no='ö nó=r soldádo néxti
entonces DEF=3SG.NV IMPRF decir DEF=SG soldado PFV.VEN correr
Entonces esto es lo que dijo el soldado que huyó.

116. Nú mí hü ndudi ma xíta Nábo núua hǎ̱i.
ndudi ma xíta Nábo nú=ua hǎ̱i
DEF IMPRF TB\sentarse difunto 1POS abuelo Nabor DEF=LOC.PROX abajo
Aquí encontró a mi abuelo Nabor acá abajo.

117. Porque gá'tho ya jö'i xkí ñ'öni 'na,
porque gá'tho ya jö'i xkí ñ-'öni='na
porque todo PL persona PPRF MED-mover=CIT
Toda la gente andaba huyendo,

118. mí 'öhpu̱ ya cuěva, 'rǎndi há mí ja ya cuěva
'öh=pu̱ ya cuěva 'rǎndi ja ya cuěva
IMPRF TB\dormir=LOC.NV PL cueva otro.lado LOC IMPRF haber PL cueva
dormían por ahí en las cuevas por aquí enfrente

119. pa hínda díngi yá jö'ir gobiérno.
pa hín=da díngi jö'i=r gobiérno
PROP NEG=IRR TS\encontrar PL3POS persona=SG gobierno
para que no los hallara la gente del gobierno.

120. 'Rǎ mí pa núbu̱ Hnǐni,
'rǎ pa nú=bu̱ Hnǐni
INDEF.PL IMPRF ir DEF=LOC.NV Tolimán
Algunos se iban allá a Tolimán,

121. núbu̱ gětpu̱tho (tó) mí ja yá cónocído
nú=bu̱ gětpu̱=tho ja cónocído
DEF=LOC.NV cerca=sin.más quién IMPRF haber PL3POS conocido
algunos que tenían conocidos

122. mí 'a̱hpa nsé̱hki pa nda m'ǔ̱i (o) pa nda ñ'ǒxi,
'a̱h-pa nsé̱hki pa nda m'ǔ̱i o pa nda
IMPRF pedir-3OBJ permiso PROP IRR.DEP TS\estar o PROP IRR.DEP

ñ'ǒxi
TS\hospedarse
les pedían permiso para quedarse,

123. yǎ ora sí que pa nda zǐ (ar) tsí hmë́.
ora sí que pa nda ar tsí hmë́
ya ahora.sí.que PROP IRR.DEP TS\ingerir SG DIM tortilla
ahora sí que para comer unas tortillas.

124. .Solo Dios hánjǎ mí mantene
solo Dios hánjǎ mantene
solo.Dios.sabe cómo IMPRF mantenerse
Solo Dios sabe cómo se mantenían

125. pero ja mbí 'bu̱hpu̱ ya jö'i.
pero ja mbí 'bu̱h=pu̱ ya jö'i
pero FOC.LOC LOC.DEP estar=LOC.NV PL persona
pero allá vivía la gente.

126. Porquer gobiérno bi mö́nda da jö́'mi gá'tho ya jö'i (há) ya rǎncho,
porque=r gobiérno bi mö́nda da jö́'mi gá'tho ya
porque=SG gobierno PFV mandar IRR IMPRS\bajar todo PL

jö'i ya rǎncho
persona LOC PL rancho
Porque el gobierno mandó que bajaran a toda la gente de los ranchos,

127. porque nuyá jö'i ya gobiérno (nó) mí pó̱'tse núya soldádo
porque nu=yá jö'i ya gobiérno pó̱'tse
porque DEF=PL3POS persona PL gobierno DEF IMPRF subir

nú=ya soldádo
DEF=PL soldado
de parte de la gente de gobierno subían soldados

128. há nda díngi 'nar 'mǔ̱i.
nda díngi 'na=r 'mǔ̱i
LOC IRR.DEP TS\encontrar uno=SG comunidad
a donde hallaran una vivienda.

129. Porquer tiěmpor těcho... púru ya tsí ngü há ya 'mǔ̱i,
porque=r tiěmpo=r těcho púru ya tsí ngü ya
porque=SG tiempo=SG techo solamente PL DIM casa LOC PL

'mǔ̱i
comunidad
Porque en los tiempos aquellos todos los techos de las viviendas,

130. yá njó'mi yá ngü, yá těcho ya jö'i,
njó'mi ngü těcho ya jö'i
PL3POS tapa PL3POS casa PL3POS techo PL persona
la tapa de los techos de la gente,

131. púru ya paxi de gá roméro
púru ya paxi de gá roméro
solamente PL hierba de romero
era pura hierba de romero

132. o núni de gá tso̱bohǎ̱i
o nú=ni de gá tso̱bohǎ̱i
o DEF=3SG.DIST de penca.de.sotol
o de penca de sotol

133. o de gá ya t'ě̱i.
o de gá ya t'ě̱i
o de PL pasto
o de pasto.

134. De gá ya t'ě̱i, mí tsé̱hki ya t'ě̱i núbu̱ mañö hár t'o̱ho̱,
de gá ya t'ě̱i tsé̱hki ya t'ě̱i nú=bu̱ mañö
de PL pasto IMPRF cortar PL pasto DEF=LOC.NV arriba

há=r t'o̱ho̱
LOC=SG cerro
Cortaban pasto allá arriba en el cerro,

135. mí hé̱hki pa da hóhki yá těcho yá ngü,
hé̱hki pa da hóhki těcho ngü
IMPRF cortar PROP IRR componer PL3POS techo PL3POS casa
lo cortaban para hacer los techos de sus casas,

136. ně mí pet'e ko ya t'ǒ o ko ya xithi.
pet'e ko ya t'ǒ o ko ya xithi
además IMPRF tejer con PL vara o con PL carrizo
luego los tejían con vara o con carrizo.

137. Mí tóhki ya xithi nubu̱ hǎ̱i
tóhki ya xithi nu=bu̱ hǎ̱i
IMPRF cortar PL carrizo DEF=LOC.NV abajo
Cortaban el carrizo por acá abajo

138. pa nda met'e,
pa nda met'e
PROP IRR.DEP TS\tejer
para tejer,

139. yǎ mí hóhkua yá pǔnta
hóhk-ua pǔnta
ya IMPRF componer-3OBJ PL3POS punta
luego lo hacían en punta

140. pa da met'e 'nar těcho njani.
pa da met'e 'na=r těcho nja=ni
PROP IRR TS\tejer uno=SG techo así=LOC.DIST
para tejer un techo así.

141. Tónce después cuando yǎ bi 'bě̱dir gobiérno
tónce después cuando bi 'bě̱di=r gobiérno
entonces después cuando ya PFV perder=SG gobierno
Entonces después cuando perdió el gobierno

142. nó'ör tiěmpo dí möñhu̱,
nó='ö=r tiěmpo möñ-hu̱
DEF=DEM.SG.NV=SG tiempo 1.IPFV decir-PL
en ese tiempo que decimos,

143. 'ë̌nä 'nar soldádo yǎ bá 'bě̱r combáte yǎ yá cǒmpa,
'ë̌nä 'na=r soldádo 'bě̱=r combáte
decir uno=SG soldado ya PFV.VEN perder=SG combate ya PL3POS

cǒmpa
compañero
ya habían perdido el combate los compañeros de aquel soldado,

144. 'ra bá tü, 'ra bi néxti mǎbu̱ mó̱hte (há) ya t'o̱ho̱ sin rumbo.
'ra 'ra bi néxti mǎ=bu̱ mó̱hte
INDEF.PL PFV.VEN morir INDEF.PL PFV correr TS\ir=LOC.NV detrás

ya t'o̱ho̱ sin rumbo
LOC PL cerro sin.rumbo
algunos murieron y otros huyeron por ahí sin rumbo.

145. Cuando bá 'ë̌hë
cuando 'ë̌hë
cuando PFV.VEN venir
Cuando se vino

146. bi zǒ̱ núua,
bi zǒ̱ nú=ua
PFV TS\llegar.acá DEF=LOC.PROX
llegó aquí,

147. bi zǒ̱ núua (há) mí hü ma xíhta núua
bi zǒ̱ nú=ua ma xíhta nú=ua
PFV TS\llegar.acá DEF=LOC.PROX LOC IMPRF TB\sentarse 1POS abuelo DEF=LOC.PROX
aquí estuvo sentado con mi abuelo,

148. ma xíhta Nabór,
ma xíhta Nabór
1POS abuelo Nabor
con mi abuelo Nabor,

149. ja mí hü núua thí. Como mí pě̱'tsi 'na rá tsí t'ö́xi núua
ja nú=ua thí como
FOC.LOC IMPRF TB\sentarse DEF=LOC.PROX afuera como IMPRF

pě̱'tsi 'na tsí t'ö́xi nú=ua
guardar uno SG3POS DIM cabra DEF=LOC.PROX
se sentaron aquí afuerita. Como tenía unas chivitas por ahí mi abuelo

150. mí sǚ hyáxtho.
hyáxtho
IMPRF cuidar diariamente
diario las cuidaba.

151. Ně 'na rá ts'ú̱di. Go ge mí hóhkua rá dejni ts'ú̱di.
'na ts'ú̱di go ge hóhk-ua
además uno SG3POS cerdo FOC.TOP COP IMPRF componer-3OBJ

dejni ts'ú̱di
SG3POS agua.de.masa cerdo
También tenía un puerquito. Él mismo le preparaba el agüita al puerco para dársela.

152. Pa nda 'uini yá t'ö́xi mí 'úmbi ya tsí paxi.
pa nda 'uini t'ö́xi 'úm-bi ya tsí paxi
PROP IRR.DEP alimentar PL3POS cabra IMPRF dar-3OBJ PL DIM hierba
Para darles de comer a las chivas cortaba rama.

153. Bi zǒ̱ nór soldádo
bi zǒ̱ nó=r soldádo
PFV TS\llegar.acá DEF=SG soldado
Llegó aquí ese soldado

154. 'ë̌nä ngǔ hñǘ,
'ë̌nä ngǔ hñǘ
decir como tres
como a las tres,

155. ngǔ goho nde 'na o kú̱t'a nde 'na bi zǒ̱ho̱,
ngǔ goho nde='na o kú̱t'a nde='na bi zǒ̱ho̱
como cuatro tarde=CIT o cinco tarde=CIT PFV TS\llegar.acá
como a las cuatro o a las cinco de la tarde, dicen,

156. nixi rá cǎsco,
nixi cǎsco
ni SG3POS casco
sin casco ni nada

157. nixi rá ǎrma, hínté mí hñö̌ 'na.
nixi ǎrma hínté hñö̌='na
ni SG3POS arma nada IMPRF TS\tener=CIT
ni arma, no traía nada.

158. ¿Por qué?
por qué
por.qué
¿Por qué?

159. Porque xpí 'bě̱r guěrra.
porque xpí 'bě̱=r guěrra
porque PPRF.VEN perder=SG guerra
Porque había perdido la guerra.

160. No'ö bá néxti, 'ë̌mbi bá néxti, híngi bá 'ë̌hë
no='ö néxti 'ë̌m-bi néxti híngi 'ë̌hë
DEF=3SG.NV PFV.VEN correr decir-3OBJ PFV.VEN correr NEG PFV.VEN venir
Él corrió, siempre corrió, no se vino simplemente

161. porque era ga 'ë̌mfu̱ un tiempo xá ñhǒ pa ge'ä,
porque era ga 'ë̌m-p=hu̱ un tiempo ñ-hǒ pa
porque era 1.IRR decir-3OBJ=PL un.tiempo IPFV(ADJ) EST-bueno para

ge='ä
COP=3SG.NV
porque fuera un tiempo bueno para él,

162. sino que bá néxti porque bá 'bě̱r guěrra.
sino que néxti porque 'bě̱=r guěrra
sino.que PFV.VEN correr porque PFV.VEN perder=SG guerra
sino que le corrió porque perdió la guerra.

163. Yá cǒmpa, 'ra bi néxti, nu hímbi dü 'na, ha nu bi dü
cǒmpa 'ra bi néxti nu hím=bi dü='na ha
PL3POS compañero INDEF.PL PFV correr DEF NEG=PFV TS\morir=CIT y

nu bi
DEF PFV TS\morir
En cuanto a sus compañeros algunos corrieron, los que no se murieron, y los que murieron

164. mbí 'boni mañö́, mí nö́t'atho mañö̌ 'na,
mbí 'boni mañö́ nö́t'a=tho mañö̌='na
LOC.DEP TB\acostarse.PL arriba IMPRF desordenarse=sin.más arriba=CIT
se quedaron tirados allá arriba por dondequiera,

165. bí nö́t'atho mañö̌ há bá njǎr combáte núua mañö̌,
nö́t'a=tho mañö̌ n-jǎ=r combáte
LOC desordenarse=sin.más arriba LOC PFV.VEN MED-hacer=SG combate

nú=ua mañö̌
DEF=LOC.PROX arriba
allí estaba el tiradero de gente donde perdieron el combate allá arriba donde lo hicieron,

166. núbu̱ hár la Séca Lagúna 'na,
nú=bu̱ há=r la Séca Lagúna='na
DEF=LOC.NV LOC=SG la Laguna.Seca=CIT
acá arriba en la Laguna Seca,

167. gá'tho rí mǎnir Cuervíto há nuua há mañö há 'bu̱r prěsa 'na.
gá'tho mǎ=ni=r Cuervíto nu=ua mañö
todo IPFV.GEN TS\ir=LOC.DIST=SG Los.Cuervitos LOC DEF=LOC.PROX LOC arriba

'bu̱=r prěsa='na
LOC estar=SG presa=CIT
todo el lugar allá en Los Cuervitos y acá arriba en la presa.

168. Ja bá njǎni ja bá garrani núya mbó̱ho̱,
ja n-jǎ=ni ja garra=ni nú=ya mbó̱ho̱
FOC.LOC PFV.VEN MED-hacer=LOC.DIST FOC.LOC PFV.VEN agarrar=LOC.DIST DEF=PL mestizo
Dicen que allá sí agarraron a los españoles,

169. entre jö'i 'ë̌mbi
entre jö'i 'ë̌m-bi
entre persona decir-3OBJ
la gente a quienes les decían

170. de ya cristéro ko nuyá jö'ir gobiérno, ya soldádo.
de ya cristéro ko nu=yá jö'i=r gobiérno ya soldádo
de PL cristero con DEF=PL3POS persona=SG gobierno PL soldado
cristeros con la gente de gobierno, que son los soldados.

171. Nuni bá néxti núua, bá 'ë̌hë bi zǒ̱ho̱ núua, ta mí huö kor mbidi 'na,
nu=ni néxti nú=ua 'ë̌hë bi zǒ̱ho̱
DEF=3SG.DIST PFV.VEN correr DEF=LOC.PROX PFV.VEN venir PFV TS\llegar.acá

nú=ua ta huö ko=r mbidi='na
DEF=LOC.PROX INT IMPRF temblar con=SG miedo=CIT
Dicen que él corrió para acá, que casi venía temblando de miedo,

172. ha kor mbidi ha kor ndüthe ha kor hnehme.
ha ko=r mbidi ha ko=r ndüthe ha ko=r hnehme
y con=SG miedo y con=SG sed y con=SG hambre
de miedo, de sed y de hambre.

173. Bi zǒ̱ho̱ ta (mí) huö nór soldádo 'na,
bi zǒ̱ho̱ ta huö nó=r soldádo='na
PFV TS\llegar.acá INT IMPRF temblar DEF=SG soldado=CIT
Dicen que llegó hasta temblando ese soldado,

174. yǎ bi zǒ̱ho̱ njaua núua mí hü ma xíhta Nábo 'na,
bi zǒ̱ho̱ nja=ua nú=ua ma
ya PFV TS\llegar.acá así=LOC.PROX DEF=LOC.PROX IMPRF TB\sentarse 1POS

xíhta Nábo='na
abuelo Nabor=CIT
que llegó allí donde estaba sentado mi abuelo Nabor,

175. 'ë̌mbi 'na:
'ë̌m-bi='na
decir-3OBJ=CIT
y que le dijo:

176. -'O̱de, señor,
'o̱de señor
oír señor
-Óigame, señor,

177. .fíjate que nuga yǎ dá néxti,
fíjate que nuga néxti
fíjate.que 1SG ya 1.PFV correr
fíjese que yo ya corrí,

178. yǎ dá 'bě̱her guěrra, ma jö'ihe,
'bě̱-he=r guěrra ma jö'i=he
ya 1.PFV perder-PL.EXCL=SG guerra 1POS persona=PL.EXCL
ya perdí la guerra, y mi gente,

179. ma cǒmpa yǎ gá'tho bí nö́t'atho mañö́,
ma cǒmpa gá'tho nö́t'a=tho mañö́
1POS compañero ya todo LOC desordenarse=sin.más arriba
mis compañeros, ya se quedaron todos tirados allá arriba,

180. bí nö́t'atho mañö́.
nö́t'a=tho mañö́
LOC desordenarse=sin.más arriba
todos tirados ya allá arriba.

181. Ha nu bi bǒngi ngǔ núga,
ha nu bi bǒngi ngǔ núga
y DEF PFV TS\sobrar como 1SG
Algunos se libraron como yo,

182. pues nuga dá néxti dá 'ë̌ núua,
pues nuga néxti 'ë̌ nú=ua
pues 1SG 1.PFV correr 1.PFV venir DEF=LOC.PROX
y pues yo corrí y me vine para acá,

183. ha má 'ra bá köhpu̱ (núbu̱) mó̱hte t'o̱ho̱,
ha 'ra köh=pu̱ nú=bu̱ mó̱hte t'o̱ho̱
y otro INDEF.PL PFV.VEN TB\bajar=LOC.NV DEF=LOC.NV detrás cerro
mientras otros fueron a bajar por allá por aquel lado,

184. ah, sepa Dios hábu̱ í mǎ,
ah sepa Dios hábu̱ í
ah sepa.Dios dónde PFV.GEN TS\ir
sepa Dios para dónde se fueron,

185. ha da revivi uá hínä,
ha da revivi hínä
y IRR sobrevivir o no
si sobrevivieron o no,

186. o ngǔ núga yǎ má ga mǎ a vér hábu̱ ga tsǒ̱ni -'ë̌nä.
o ngǔ núga ga a vér hábu̱ ga tsǒ̱ni 'ë̌nä
o como 1SG ya PRSP 1.IRR TS\ir a.ver dónde 1.IRR llegar.allá decir
o si les fue como a mí, que me voy a ver a dónde llego.

187. -Pero, por favor, ¿ha híngí pé̱'spu̱ algo gi livianagi?
pero por favor ha hín=gí pé̱'s=pu̱ algo gi liviana=gi
pero por.favor y NEG=2.IPFV guardar=LOC.NV algo 2.IRR alivianar=1OBJ
Por favor, ¿no tendrás algo por aquí para alivianarme?

188. Pa ga tsǐ porque nuga 'nar nhehme go ge da hyogagi -'ëmbi.
pa ga tsǐ porque nuga 'na=r nhehme go ge
PROP 1.IRR ingerir porque 1SG uno=SG hambre FOC.TOP COP

da hyo-ga=gi 'ëm-bi
IRR TS\matar-1OBJ=1OBJ decir-3OBJ
Algo que coma yo, porque el hambre me está matando.

189. Gehni ma xíhta Nábo xkí zú̱hti 'na rá múrra njani 'na
geh=ni ma xíhta Nábo xkí zú̱hti 'na múrra
COP=LOC.DIST 1POS abuelo Nabor PPRF TS\colgar uno SG3POS morral

nja=ni='na
así=LOC.DIST=CIT
De allí mi abuelo Nabor dice que había colgado un morralito por allí

190. 'nandi de rá corra bí 'ba̱ yá t'ö́xi 'na.
'nandi de corra 'ba̱ t'ö́xi='na
un.lado de SG3POS corral LOC pararse PL3POS cabra=CIT
a un ladito del chiquero donde tenía sus chivas.

191. 'Ëmbi 'na: -Pero pues ¿xa má jö́ni gí néhme?
'ëm-bi='na pero pues xa jö́ni néhme
decir-3OBJ=CIT pero pues INT ADVZR enderezar 2.IPFV tener.hambre
De ahí le dijo: -Pero ¿de veras tienes hambre?

192. -Hö̌,
hö̌
-Sí,

193. .por favor, nubya hö̌,
por favor nu=bya hö̌
por.favor DEF=ahora
por favor, ahora sí,

194. .ora sí que dí 'a̱di,
ora sí que 'a̱di
ahora.sí.que 1.IPFV pedir
ahora sí que te lo estoy pidiendo,

195. regalagi 'na tsí hmë́ (há) di 'bu̱hpu̱,
regala=gi 'na tsí hmë́ di 'bu̱h=pu̱
regalar=1OBJ uno DIM tortilla LOC IPFV estar=LOC.NV
regálame una tortilla si tienes por ahí,

196. tsí déhe ga 'be̱t'i pa ga revivi -'ë̌mbi ('na)
tsí déhe ga 'be̱t'i pa ga revivi 'ë̌m-bi='na
DIM agua 1.IRR beber PROP 1.IRR sobrevivir decir-3OBJ=CIT
y agüita que tome yo para revivir

197. -porque yǎ dí tsǎ̱hki yǎ má ga huangi.
porque tsǎ̱hki ga huangi
porque ya 1.IPFV sentir ya PRSP 1.IRR caer
porque siento que ya me voy a caer.

198. De gehni bi mǎ bá hö́hki rá múrra ma xíhta Nábo 'na,
de geh=ni bi hö́hki múrra ma
de COP=LOC.DIST PFV TS\ir PFV.VEN quitar SG3POS morral 1POS

xíhta Nábo='na
abuelo Nabor=CIT
De allí fue a bajar su morral mi abuelo Nabor,

199. bi hñö́ yóho tsí lǔ̱hko (ntsant'i) mahme tsí ngǔya 'na
bi hñö́ yóho tsí lǔ̱hko ntsant'i mahme tsí ngǔya='na
PFV TS\sacar dos DIM pequeño redondo gordita DIM así=CIT
dicen que sacó dos gorditas chiquitas de este tamaño

200. 'ë̌mbi 'na: -Hö̌'bu̱ xí 'bu̱hkua, tsí- 'ë̌mbi 'na
'ë̌m-bi='na hö̌='bu̱ 'bu̱h=kua tsí 'ë̌m-bi='na
decir-3OBJ=CIT tener=entonces IAM.IPFV estar=LOC.PROX ingerir decir-3OBJ=CIT
y que le dijo: -Aquí están, cómetelas,

201. -tsí -'ë̌mbi 'na.
tsí 'ë̌m-bi='na
ingerir decir-3OBJ=CIT
cómetelas -le dijo.

202. Gehni bi hñö́ tsí mbó̱ho̱,
geh=ni bi hñö́ tsí mbó̱ho̱
COP=LOC.DIST PFV TS\tener DIM mestizo
De allí las agarró el soldado,

203. bi hñö́ nú yóho tsí mahme bi zóhki 'na.
bi hñö́ yóho tsí mahme bi zóhki='na
PFV TS\tener DEF dos DIM gordita PFV TS\mordisquear=CIT
agarró las dos gorditas y se las comió.

204. Ha hínga mí ku̱ comída,
ha hínga ku̱ comída
y NEG IMPRF haber.PL comida
Pero no tenían relleno,

205. sino que ya tsí mahme hó̱ndir 'ǚ mí tǚ 'na,
sino que ya tsí mahme hó̱ndi=r tǚ='na
sino.que PL DIM gordita solamente=SG sal IMPRF tener=CIT
sino que esas gorditas tenían pura salecita,

206. go ge nór 'ǘ go ge mí 'úmba rá sábor núya mahme.
go ge nó=r go ge 'úm-ba sábor
FOC.TOP COP DEF=SG sal FOC.TOP COP IMPRF dar-3OBJ SG3POS sabor

nú=ya mahme
DEF=PL gordita
la salecita es la que les daba sabor a las gorditas.

207. De gehni bi zǐ yóho tsí lǔ̱hko mahme ngehya 'na
de geh=ni bi yóho tsí lǔ̱hko mahme ngeh=ya='na
de COP=LOC.DIST PFV TS\ingerir dos DIM pequeño gordita COP=PL=CIT
De allí dicen que se comió las dos gorditas

208. ně bi zǐr déhe.
bi zǐ=r déhe
además PFV TS\ingerir=SG agua
y que tomó agua.

209. Mí por déhe 'na rá huáxi xkí zǔ̱hti njani 'na.
po=r déhe 'na huáxi xkí zǔ̱hti nja=ni='na
IMPRF haber.LIQ=SG agua uno SG3POS guaje PPRF TS\colgar así=LOC.DIST=CIT
Tenía agua un guajito que había por allí colgado.

210. Di gehni yǎ ge nubya bi ndú̱pya ma xíhta
di geh=ni ge nu=bya bi ndú̱=pya ma xíhta
de COP=LOC.DIST ya COP DEF=ahora PFV TS\empezar=ahora 1POS abuelo
De allí dicen que ahora sí empezó mi abuelo

211. 'ë̌mbi 'na:
'ë̌m-bi='na
decir-3OBJ=CIT
y le dijo:

212. -Pero pues ¿hábu̱ njǎ xkuá néxti?
pero pues hábu̱ njǎ xkuá néxti
pero pues dónde.cómo 2.PRF.VEN correr
-Pero ¿de dónde y cómo corriste?

213. Xíhkagi.
xíh-ka=gi
decir-1OBJ=1OBJ
Dímelo.

214. ¿'Bu̱ té di pasa gá'tho nó desde xká dú̱hu̱ nór combáte?
'bu̱ di pasa gá'tho desde xká dú̱-hu̱
entonces qué IPFV pasar todo DEF desde 2.PRF TS\empezar-PL

nó=r combáte
DEF=SG combate
¿Qué ha pasado desde que ustedes empezaron este combate?

215. Nó gí ho ma jö'ihe ya ñühü
ho ma jö'i=he ya ñühü
DEF 2.IPFV matar 1POS persona=PL.EXCL PL indígena
Ustedes han venido matando a nuestra gente indígena

216. gá'tho núbu̱ 'rǎndi Mexa Ramíre,
gá'tho nú=bu̱ 'rǎndi Mexa Ramíre
todo DEF=LOC.NV otro.lado Mesa.de.Ramírez
todo por allá de aquel lado, por ahí por Mesa de Ramírez,

217. gá'tho núbu̱ (hǎ̱i) Hnö́za,
gá'tho nú=bu̱ hǎ̱i Hnö́za
todo DEF=LOC.NV abajo El.Sabino
todo por allá en El Sabino,

218. gá'tho núbu̱ 'rǎndi 'Bófǎ̱i.
gá'tho nú=bu̱ 'rǎndi 'Bófǎ̱i
todo DEF=LOC.NV otro.lado El.Saucito
todo por allá en aquella banda allí en El Saucito.

219. Gá'tho núbu̱ xká hyo ma jö'ihe,
gá'tho nú=bu̱ xká hyo ma jö'i=he
todo DEF=LOC.NV 2.PRF TS\matar 1POS persona=PL.EXCL
En todos esos lugares ustedes han matado a nuestra gente,

220. xká tsötfu̱ yá ngü.
xká tsöt-p=hu̱ ngü
2.PRF TB\quemar-3OBJ=PL PL3POS casa
les han quemado sus casitas.

221. Xíhkagi... los motivos
xíh-ka=gi los motivos
decir-1OBJ=1OBJ los.motivos
Ahora dime los motivos

222. ¿pa yó uá néxti -'ëmbi 'na.
pa yó néxti 'ëm-bi='na
por.qué 2.PFV.VEN correr decir-3OBJ=CIT
¿por qué corriste? -le dijo.

223. -Hḯ, pues nuga es que la mera verdad,
hḯ pues nuga es que la mera verdad
no pues 1SG es.que la.verdad
-Pues yo la verdad le voy a decir,

224. como má 'ra (ya) tiěmpo…
como 'ra ya tiěmpo
como otro INDEF.PL PL tiempo
como en otros tiempos…

225. -¿Pa yó xkuá tsö́thu̱ ya ngü Nthaxi?
pa yó xkuá tsö́t-hu̱ ya ngü Nthaxi
por.qué 2.PRF.VEN quemar-PL PL casa El.Madroño
-¿Por qué ustedes quemaban las casas por allá arriba en El Madroño?

226. Xkuá tsö́thu̱ ya ngü ko púru t'ě̱i,
xkuá tsö́t-hu̱ ya ngü ko púru t'ě̱i
2.PRF.VEN quemar-PL PL casa con solamente pasto
Han quemado las casas con sus techos de puro pasto,

227. xkuá tsö́thu̱ ya ngü Ramíre,
xkuá tsö́t-hu̱ ya ngü Ramíre
2.PRF.VEN quemar-PL PL casa Mesa.de.Ramírez
han quemado casas en Mesa de Ramírez,

228. xkuá tsö́thu̱ ya ngü núni 'Bófǎ̱i,
xkuá tsö́t-hu̱ ya ngü nú=ni 'Bófǎ̱i
2.PRF.VEN quemar-PL PL casa DEF=LOC.DIST El.Saucito
han quemado casas también allí en El Saucito,

229. nu má 'ra rǎncho 'bu̱ 'rǎndi.
nu 'ra rǎncho 'bu̱ 'rǎndi
DEF otro INDEF.PL rancho estar otro.lado
y en otros ranchitos que están por aquel lado.

230. ¿Hánja núnca núua xa zö́t'i ya ngü, núnca xká köhu̱ núua ko ri jö'ihu̱
hánja núnca nú=ua xa zö́t'i ya ngü núnca
cómo nunca DEF=LOC.PROX PRF TS\quemar PL casa nunca

xká kö-hu̱ nú=ua ko ri jö'i=hu̱
2.PRF TB\bajar-PL DEF=LOC.PROX con 2POS persona=PL
¿Cómo es que aquí en este lugar nunca han quemado nada ni han bajado ustedes con su gente

231. pa gi tsö́thu̱ ya ngü núua?
pa gi tsö́t-hu̱ ya ngü nú=ua
PROP 2.IRR quemar-PL PL casa DEF=LOC.PROX
para quemar los techos aquí?

232. -'ëmbi 'na.
'ëm-bi='na
decir-3OBJ=CIT
-le dijo.

233. Entónce 'ë̌ngi nór mbó̱ho̱ 'na,
entónce 'ë̌ngi nó=r mbó̱ho̱='na
entonces decir DEF=SG mestizo=CIT
Entonces dijo el español,

234. nór mbó̱ho̱, nór soldádo dí 'ë̌mfu̱
nó=r mbó̱ho̱ nó=r soldádo 'ë̌m-p=hu̱
DEF=SG mestizo DEF=SG soldado 1.IPFV decir-3OBJ=PL
ese español soldado:

235. 'ë̌nä: -Fíjate, nuje ndǔnthi ya věz -'na- stá 'ë̌he,
'ë̌nä fíjate nu-k=he ndǔnthi ya věz='na stá 'ë̌-he
decir fíjate DEF-1=PL.EXCL mucho PL vez=CIT 1.PRF venir-PL.EXCL
-Fíjate -dice- nosotros muchas veces hemos venido,

236. ga 'bǎ̱he núua mañö, -'ë̌nä-
ga 'bǎ̱-he nú=ua mañö 'ë̌nä
1.IRR pararse-PL.EXCL DEF=LOC.PROX arriba decir
nos paramos allá arriba,

237. ga hë́the núni há bí 'bu̱r pǒ̱the, -'na-
ga hë́t-he nú=ni 'bu̱=r pǒ̱the='na
1.IRR ver-PL.EXCL DEF=LOC.DIST LOC LOC estar=SG manantial=CIT
allá arriba donde está el ojito de agua,

238. ga hë́'mfe núua
ga hë́'m-he nú=ua
1.IRR mirar.abajo-PL.EXCL DEF=LOC.PROX
divisamos para acá abajo

239. dí hë́the que núua es un abismo,
hë́t-he que nú=ua es un abismo
1.IPFV ver-PL.EXCL que DEF=LOC.PROX es un.abismo
y vemos que solo es un abismo,

240. ga hë́'mfe núua (hǎ̱i hár) rǎncho.
ga hë́'m-he nú=ua hǎ̱i há=r rǎncho
1.IRR mirar.abajo-PL.EXCL DEF=LOC.PROX abajo LOC=SG rancho
divisamos acá abajo al rancho.

241. 'Ë́ngagihe 'bu̱hkua 'na rǎncho rá thǚhü ' Bóminzǎ 'na,
'ë́n-ga=gi=he 'bu̱h=kua 'na rǎncho thǚhü 'Bóminzǎ='na
decir-1OBJ=1OBJ=PL.EXCL estar=LOC.PROX uno rancho SG3POS nombre Bomintzá=CIT
Nos decían que había un rancho que se llama Bomintzá,

242. 'bu̱ má 'na Chagóya 'na
'bu̱ 'na Chagóya='na
estar otro uno Mesa.de.Chagoya=CIT
que había otro rancho llamado Mesa de Chagoya

243. 'bu̱ má 'na rǎncho núbu̱ 'rǎndi 'na,
'bu̱ 'na rǎncho nú=bu̱ 'rǎndi='na
estar otro uno rancho DEF=LOC.NV otro.lado=CIT
y que había otro rancho por allá enfrente,

244. pero nuje dá tsá̱ñhe ma kö́he núua
pero nu-k=he tsá̱ñ-he ma kö́-he nú=ua
pero DEF-1=PL.EXCL 1.PFV intentar-PL.EXCL 1.IRR.VEN bajar-PL.EXCL DEF=LOC.PROX
pero nosotros intentamos bajar por aquí

245. porque síhkagithohe -'ë̌nä-.
porque síh-ka=gi=tho=he 'ë̌nä
porque IMPRS\decir-1OBJ=1OBJ=sin.más=PL.EXCL decir
porque nos dicen nada más.

246. Ga tsǒ̱he núni mañö̌ hár něngi núni dí hë́the núua,
ga tsǒ̱-he nú=ni mañö̌ há=r něngi nú=ni
1.IRR llegar.acá-PL.EXCL DEF=LOC.DIST arriba LOC=SG divisadero DEF=LOC.DIST

hë́t-he nú=ua
1.IPFV ver-PL.EXCL DEF=LOC.PROX
Llegamos allá arriba al divisadero y divisamos para abajo,

247. púru 'nar 'be̱xǚi núua há ri rǎnchohu̱ -'ëmbi 'na-
púru 'na=r 'be̱xǚi nú=ua ri rǎncho=hu̱ 'ëm-bi='na
solamente uno=SG oscuridad DEF=LOC.PROX LOC 2POS rancho=PL decir-3OBJ=CIT
y vemos pura oscuridad acá abajo en el rancho de ustedes,

248. púru 'nar 'be̱xǚi.
púru 'na=r 'be̱xǚi
solamente uno=SG oscuridad
pura oscuridad.

249. Híndí pö̌di téma caníjo gí pě̱'su̱ núua,
hín=dí pö̌di téma caníjo pě̱'s-u̱ nú=ua
NEG=1.IPFV saber cuál canijo 2.IPFV guardar-PL DEF=LOC.PROX
No sé qué canijos tienen ustedes aquí,

250. 'nar 'be̱xǚi, ga tsá̱ñhe ga hoñhe veréda
'na=r 'be̱xǚi ga tsá̱ñ-he ga hoñ-he veréda
uno=SG oscuridad 1.IRR intentar-PL.EXCL 1.IRR buscar-PL.EXCL vereda
en esta oscuridad, nosotros buscamos veredas

251. ha ge híndí tíñhe veréda,
ha ge hín=dí tíñ-he veréda
y COP NEG=1.IPFV encontrar-PL.EXCL vereda
y no hallamos veredas,

252. púru ya 'bomni.
púru ya 'bomni
solamente PL espinar
pura espina.

253. Pues todo el tiempo mejor,
pues todo el tiempo mejor
pues todo.el.tiempo mejor
Por eso mejor,

254. mí jar dö'ñü núua ndí kö́he,
ja=r dö'ñü nú=ua ndí kö́-he
IMPRF haber=SG camino.real DEF=LOC.PROX 1.IMPRF bajar-PL.EXCL
había un camino real por donde bajábamos,

255. núbu̱ 'rǎndi nú ndí kö́he Nthaxi,
nú=bu̱ 'rǎndi ndí kö́-he Nthaxi
DEF=LOC.NV otro.lado DEF 1.IMPRF bajar-PL.EXCL El.Madroño
bajábamos por allá por aquel lado por El Madroño,

256. ndí kö́he Mexa Ramíre,
ndí kö́-he Mexa Ramíre
1.IMPRF bajar-PL.EXCL Mesa.de.Ramírez
bajábamos por Mesa de Ramírez,

257. ndí kö́he ga kö́he 'bu̱ Hnö́za ma k'onje ta Hnǐni -'ë̌mbi 'na-.
ndí kö́-he ga kö́-he 'bu̱ Hnö́za ma
1.IMPRF bajar-PL.EXCL 1.IRR bajar-PL.EXCL estar El.Sabino 1.IRR.VEN

k'ong-he ta Hnǐni 'ë̌m-bi='na
traspasar-PL.EXCL hasta Tolimán decir-3OBJ=CIT
luego bajábamos por El Sabino y salíamos hasta Tolimán.

258. Ger ǒrden ndí tsíhe há ga tíñhe ya jö'i,
ge=r ǒrden ndí tsí-he ga tíñ-he ya jö'i
COP=SG orden 1.IMPRF traer-PL.EXCL LOC 1.IRR encontrar-PL.EXCL PL persona
Claro que la orden que nosotros traíamos era de atrapar a la gente,

259. ga ju̱ ga tsǔ̱the,
ga ju̱ ga tsǔ̱t-he
1.IRR agarrar 1.IRR colgar-PL.EXCL
los agarrábamos y los colgábamos,

260. o ga tsíxe amarrado, ga thötuar nthö̌hi rá 'yu̱ga -'ë̌nä-
o ga tsíx-e amarrado ga thöt-ua=r nthö̌hi 'yu̱ga 'ë̌nä
o 1.IRR llevar-PL.EXCL amarrado 1.IRR atar-3OBJ=SG cuerda SG3POS cuello decir
o los amarrábamos

261. ga tsíxe,
ga tsíx-e
1.IRR llevar-PL.EXCL
y nos los llevábamos,

262. porque go ge rá ǒrden mí 'rahkihe ma jěfe -'ë̌mbi 'na-.
porque go ge ǒrden 'rah-ki=he ma jěfe 'ë̌m-bi='na
porque FOC.TOP COP SG3POS orden IMPRF dar-1OBJ=PL.EXCL 1POS jefe decir-3OBJ=CIT
porque era la orden que nos daban nuestros jefes.

263. Ha nuua 'Bóminzǎ la mera verdad nunca,
ha nu=ua 'Bóminzǎ la mera verdad nunca
y DEF=LOC.PROX Bomintzá la.verdad nunca
Mientras que aquí en Bomintzá la verdad nunca,

264. núnca, ndǔnthi ya věz dá 'bǎ̱heua,
núnca ndǔnthi ya věz 'bǎ̱-he=ua
nunca mucho PL vez 1.PFV pararse-PL.EXCL=LOC.PROX
nunca de las tantas veces que vinimos por aquí,

265. núnca dá hë́the 'nar veréda pa ma kö́he, -'ëmbi 'na-
núnca hë́t-he 'na=r veréda pa ma kö́-he 'ëm-bi='na
nunca 1.PFV ver-PL.EXCL uno=SG vereda PROP 1.IRR.VEN bajar-PL.EXCL decir-3OBJ=CIT
nunca vimos una vereda para bajar por ella, -dijo-

266. gá'thor tiémpo ndí hë́the
gá'tho=r tiémpo ndí hë́t-he
todo=SG tiempo 1.IMPRF ver-PL.EXCL
todo el tiempo mirábamos

267. híñhǎbu̱ da thór jö'i -'ë̌nä-.
híñhǎbu̱ da thó=r jö'i 'ë̌nä
ningún.lugar IRR pasar=SG persona decir
que no había por dónde pasara la gente.

268. Já núua mañö̌ há 'Ra'yo Ngümhni gá'tho xá 'me̱xü núua ¿té ga pe̱jeua?
nú=ua mañö̌ 'Ra'yo Ngümhni gá'tho
FOC.LOC DEF=LOC.PROX arriba LOC ꞌRaꞌyo Ngümhni todo

m-'be̱xü nú=ua ga pe̱-k=he=ua
IPFV(ADJ) EST-oscuro DEF=LOC.PROX qué 1.IRR hacer-1=PL.EXCL=LOC.PROX
Aquí arriba en 'Ra'yo Ngümhni todo está muy oscuro y pues ¿qué íbamos a hacer aquí?

269. Mí 'ë̌ngi nór soldádo, 'ë̌nä:
'ë̌ngi nó=r soldádo 'ë̌nä
IMPRF decir DEF=SG soldado decir
Así dijo el soldado, decía:

270. -Híndí pö̌di téma caníjo gí pě̱'su̱ núua,
hín=dí pö̌di téma caníjo pě̱'s-u̱ nú=ua
NEG=1.IPFV saber cuál canijo 2.IPFV guardar-PL DEF=LOC.PROX
-No sé qué canijos tienen ustedes aquí

271. pero la verdad xá ñ'ögagiher 'ñǚ -'ë̌mbi 'na-
pero la verdad ñ-'ö-ga=gi=he=r 'ñǚ 'ë̌m-bi='na
pero la.verdad PRF MED-esconder-1OBJ=1OBJ=PL.EXCL=SG camino decir-3OBJ=CIT
pero la verdad se nos ha escondido el camino,

272. xa ñ'ögagiher 'ñǚ.
xa ñ-'ö-ga=gi=he=r 'ñǚ
PRF MED-esconder-1OBJ=1OBJ=PL.EXCL=SG camino
se nos ha escondido el camino.

273. Hönge mejor de en vez de ga kö́he núua,
hönge mejor de en vez de ga kö́-he nú=ua
por.eso mejor de en.vez.de 1.IRR bajar-PL.EXCL DEF=LOC.PROX
Por eso en vez de que nosotros bajáramos por aquí,

274. .aunque núnca dá tsö́the ya ngü núua -'ë̌mbi-
aunque núnca tsö́t-he ya ngü nú=ua 'ë̌m-bi
aunque nunca 1.PFV quemar-PL.EXCL PL casa DEF=LOC.PROX decir-3OBJ
nunca quemamos las casas aquí, decía,

275. porque todo el tiempo ndí kö́he rí mǎni,
porque todo el tiempo ndí kö́-he mǎ=ni
porque todo.el.tiempo 1.IMPRF bajar-PL.EXCL IPFV.GEN TS\ir=LOC.DIST
porque todo el tiempo bajábamos por aquel lado,

276. nu núni hö̌.
nu nú=ni hö̌
DEF DEF=LOC.DIST
allí sí.

277. .La orden há ga tíñhe 'nar jö'i ga ju̱ ga tsǔ̱the,
la orden ga tíñ-he 'na=r jö'i ga ju̱ ga tsǔ̱t-he
la.orden LOC 1.IRR encontrar-PL.EXCL uno=SG persona 1.IRR agarrar 1.IRR colgar-PL.EXCL
Allí sí donde hallábamos a una persona la colgábamos,

278. ga thötfe nthö̌hi rá 'yu̱ga ndí gú̱the ko ya fáni ga mǎ̱he -'ënä-
ga thöt-p=he nthö̌hi 'yu̱ga ndí
1.IRR atar-3OBJ=PL.EXCL cuerda SG3POS cuello 1.IMPRF

gú̱t-he ko ya fáni ga mǎ̱-he 'ënä
jalar-PL.EXCL con PL caballo 1.IRR TS\ir.PL-PL.EXCL decir
le amarrábamos la soga en el pescuezo y la jalábamos con el caballo,

279. ha nuua 'Bóminzǎ nunca,
ha nu=ua 'Bóminzǎ nunca
y DEF=LOC.PROX Bomintzá nunca
y aquí en Bomintzá -dice-, nunca,

280. núnca núnca dá 'o̱the 'nar dǎño núua -'ënä-.
núnca núnca 'o̱t-he 'na=r dǎño nú=ua 'ënä
nunca nunca 1.PFV hacer-PL.EXCL uno=SG daño DEF=LOC.PROX decir
nunca hicimos daño aquí en Bomintzá -dijo-.

281. Nu rí mǎni hö̌ ndí tsö́the yá ngü ya jö'i,
nu mǎ=ni hö̌ ndí tsö́t-he ngü ya … jö'i
DEF IPFV.GEN TS\ir=LOC.DIST 1.IMPRF quemar-PL.EXCL PL3POS casa PL persona
Allá de aquel lado sí quemábamos las casas de la gente,

282. hábu̱ má 'na nunge da xihkagihe algo,
hábu̱ 'na nunge da xih-ka=gi=he algo
dónde otro uno si IRR decir-1OBJ=1OBJ=PL.EXCL algo
ya en otra parte donde nos dijeran,

283. thötfer nthö̌hi dí gú̱the ga mǎ̱he -'ëmbi 'na-.
thöt-p=he=r nthö̌hi gú̱t-he ga mǎ̱-he 'ëm-bi='na
atar-3OBJ=PL.EXCL=SG cuerda 1.IPFV jalar-PL.EXCL 1.IRR TS\ir.PL-PL.EXCL decir-3OBJ=CIT
agarrábamos a la gente y la llevábamos arrastrando -dice-.

284. Nu núua no sé téme 'nar caníjo gí pě̱'su̱,
nu nú=ua no téme 'na=r caníjo pě̱'s-u̱
DEF DEF=LOC.PROX no cuál uno=SG canijo 2.IPFV guardar-PL
Aquí en este lugar no sé qué carajos tienen ustedes aquí,

285. uá gyá brǔjohu̱.
gyá brǔjo=hu̱
o 2PL.PN brujo=PL
o si serán brujos.

286. ¿Téme 'nar caníjo gí xa̱hu̱? -'ë̌mbi 'na-.
téme 'na=r caníjo xa̱-hu̱ 'ë̌m-bi='na
cuál uno=SG canijo 2.IPFV rezar-PL decir-3OBJ=CIT
¿A qué carajos o a quién carajos le rezan ustedes? -dice-.

287. Pe yǎ nu ma buělo 'ë̌mbi:
pe nu ma buělo 'ë̌m-bi
pero ya DEF 1POS abuelo decir-3OBJ
Entonces ya mi abuelo dijo:

288. -Es que nuje 'bu̱hpu̱ no ma sánto patrónohe -'ëmbi 'na-.
es que nu-k=he 'bu̱h=pu̱ no ma sánto patróno=he 'ëm-bi='na
es.que DEF-1=PL.EXCL estar=LOC.NV DEF 1POS santo.patrono=PL.EXCL decir-3OBJ=CIT
-Es que nosotros aquí tenemos un santo patrono -dice-.

289. -¿Téme rá thǚhü?
téme thǚhü
cuál SG3POS nombre
-¿Cómo se llama?

290. -Rá thǚhü el Señor del Llanito -'ëmbi.
thǚhü el Señor del Llanito 'ëm-bi
SG3POS nombre el.Señor.del.Llanito decir-3OBJ
-Se llama Señor del Llanito -dice-.

291. -('Bu̱) mǎ̱ha̱ (pa) uá 'ǘhtkagi -'ënä.
'bu̱ mǎ̱ha̱ pa 'ǘht-ka=gi 'ënä
entonces TS\ir.PL PROP 2.IRR.VEN señalar.APL-1OBJ=1OBJ decir
-Vamos para que me enseñe -dijo-.

292. Yǎ bá 'ë̌ ma buélo 'ë̌mbi ko nór soldádo
'ë̌ ma buélo 'ë̌m-bi ko nó=r soldádo
ya PFV.VEN venir 1POS abuelo decir-3OBJ con DEF=SG soldado
Dicen que se vino mi abuelo con ese soldado

293. ge núua hǎ̱itho núua nó mí ja rá corra.
ge nú=ua hǎ̱i=tho nú=ua ja corra
COP DEF=LOC.PROX abajo=sin.más DEF=LOC.PROX DEF IMPRF haber SG3POS corral
aquí abajo nada más donde tenía su corral.

294. -Gě di mǎ̱ha̱ ma 'ǘht'a'i.
gě di mǎ̱ha̱ ma 'ǘht-'a='i
EXHOR TS\ir.PL 1.IRR.VEN señalar.APL-2OBJ=2OBJ
-Vamos para enseñarte.

295. Tobe hínga mí ja nór capílla núni,
tobe hínga ja nó=r capílla nú=ni
todavía NEG IMPRF haber DEF=SG capilla DEF=LOC.DIST
Todavía no estaba esta capilla,

296. tsí lǔ̱hko jö́'tsitho mí 'bu̱hni,
tsí lǔ̱hko jö́'tsi=tho 'bu̱h=ni
DIM pequeño enramada=sin.más IMPRF estar=LOC.DIST
una enramadita pequeña es la que había,

297. ja mí 'bu̱hni núnir sánto patron Tsí Dǎda el Llanito.
ja 'bu̱h=ni nú=ni=r sánto patron Tsí Dǎda El Llanito
FOC.LOC IMPRF estar=LOC.DIST DEF=DEM.SG.DIST=SG santo.patrono DIM padre El Llanito
y allí estaba ese santo patrono de El Llanito.

298. -Mǎ̱ha̱ uá 'ǘhtkagi téngu nú ri sǎnto- 'ëmbi 'na.
mǎ̱ha̱ 'ǘht-ka=gi téngu ri sǎnto 'ëm-bi='na
TS\ir.PL 2.IRR.VEN señalar.APL-1OBJ=1OBJ cómo DEF 2POS santo decir-3OBJ=CIT
-Vamos, para que me enseñen cómo es ese santo.

299. Yǎ bá 'ë̌ nór soldádo 'na.
'ë̌ nó=r soldádo='na
ya PFV.VEN venir DEF=SG soldado=CIT
De allí se vino el soldado -dicen.

300. -¡Ay, canijo! De veras nuni jar milágro.
ay canijo de veras nu=ni ja=r milágro
ay canijo de.veras DEF=3SG.DIST haber=SG milagro
-Ah, canijo, de veras ese sí tiene mucho milagro.

301. De gehni bi zǒ̱ho̱ nór soldádo,
de geh=ni bi zǒ̱ho̱ nó=r soldádo
de COP=LOC.DIST PFV TS\llegar.acá DEF=SG soldado
Vino ese soldado,

302. bi ñ'ohni ante núni sánto patron, gehni 'ë̌mbi: -Yǎ,
bi ñ-'ohni ante nú=ni sánto patron geh=ni 'ë̌m-bi
PFV MED-escribir ante DEF=DEM.SG.DIST santo.patrono COP=LOC.DIST decir-3OBJ ya
se persinó ante el santo patrono y de allí dijo: -Ya,

303. dí jámädi ndǔnthi, gě di kohui ri sánto patron, nuga yǎ dá mǎ
jámädi ndǔnthi gě di koh-ui ri sánto patron nuga
1.IPFV agradecer mucho EXHOR quedarse-DU 2POS santo.patrono 1SG ya

1.PFV TS\ir
muchas gracias, te quedas con tu santo patrono, yo ya me voy

304. ga nǘ há ga tsǒ̱ni.
ga ga tsǒ̱ni
1.IRR ver LOC 1.IRR llegar.allá
a ver a dónde llego -dice.

305. Nunge dá huangibu̱ hǎ̱i ga tü, ya ni modo -'ë̌mbi 'na-
nunge huangi=bu̱ hǎ̱i ga ya ni modo 'ë̌m-bi='na
si 1.PFV caer=LOC.NV abajo 1.IRR morir ya ni.modo decir-3OBJ=CIT
-Si me caigo por ahí y me muero, pues ya ni modo -dice-,

306. pero nuga má ga mǎ.
pero nuga ga
pero 1SG PRSP 1.IRR TS\ir
pero yo me voy a ir -dice.

307. .Sin fin, híndí pö̌di hábu̱ ga tsǒ̱ni,
sin fin hín=dí pö̌di hábu̱ ga tsǒ̱ni
sin.fin NEG=1.IPFV saber dónde 1.IRR llegar.allá
-Me voy sin fin, a ver a dónde llego,

308. pero nuga yǎ há ga pěngi ko ma pátron, nú má 'ra ya soldádo,
pero nuga ga pěngi ko ma pátron 'ra ya soldádo
pero 1SG ya cómo 1.IRR regresar con 1POS patrón DEF otro INDEF.PL PL soldado
pero yo ya no regreso ni con mis patrones ni con mis compañeros soldados,

309. yǎ hínga mǎ- 'ënä.
hín=ga 'ënä
ya NEG=1.IRR TS\ir decir
ya no, ya no me voy con ellos.

310. -Má ga mǎ como perdido da t'ë́nä dá tü -'ënä-.
ga como perdido da t-'ë́nä 'ënä
PRSP 1.IRR TS\ir como.perdido IRR IMPRS-decir 1.PFV morir decir
Me voy como perdido, ya para que de una vez digan que ya me morí en la guerra.

311. Yǎ ga tsó̱mbu̱ hǎ̱i ga 'a̱ 'ra ya xé̱ni xǎdu,
ga tsó̱m=bu̱ hǎ̱i ga 'a̱ 'ra ya xé̱ni xǎdu
ya 1.IRR llegar.allá=LOC.NV abajo 1.IRR pedir INDEF.PL PL pedazo trapo
Ya por ahí llego abajo y pido unos trapos para ponérmelos,

312. yǎ ga pó̱ni ya de gá soldádo ga 'ě̱ni,
ga pó̱ni ya de gá soldádo ga 'ě̱ni
ya 1.IRR sacar PL de soldado 1.IRR lanzar
me quito el traje de soldado y lo tiro,

313. ga hé ri xé̱ni xǎdo ga mǎ ma lúga -'ëmbi 'na-.
ga ri xé̱ni xǎdo ga ma lúga 'ëm-bi='na
1.IRR vestir 2POS pedazo trapo 1.IRR TS\ir 1POS lugar decir-3OBJ=CIT
me pongo cualquier trapo viejo y me voy a mi lugar -dicen que dijo.

314. Hönge bi njabu̱ bi pasa nór história 'na.
hönge bi nja=bu̱ bi pasa nó=r história='na
por.eso PFV ser.así=LOC.NV PFV pasar DEF=SG historia=CIT
Por eso así pasó esa historia.

315. No'ö ga 'ë̌mfu̱ 'na rá milágro núnir sánto patron,
no='ö ga 'ë̌m-p=hu̱ 'na milagro nú=ni=r sánto patron
DEF=3SG.NV 1.IRR decir-3OBJ=PL uno SG3POS milagro DEF=DEM.SG.DIST=SG santo.patrono
Eso es un milagro de este santo patrono,

316. bi defende yá jö'i,
bi defende jö'i
PFV defender PL3POS persona
quien defendió a su gente,

317. bi nthe yá jö'i.
bi nthe jö'i
PFV TS\reírse PL3POS persona
rio al final su gente.

318. Bi ñ'öhkuabi yá vǐsta,
bi ñ-'öhk-ua=bi vǐsta
PFV MED-esconder.APL-3OBJ=3OBJ PL3POS vista
Les nubló la vista,

319. bi ñ'öhkuabi yá mpensa ya soldádo
bi ñ-'öhk-ua=bi mpensa ya soldádo
PFV MED-esconder.APL-3OBJ=3OBJ PL3POS pensamiento PL soldado
nubló los feos pensamientos de los soldados

320. mí ataca ya rǎncho.
ataca ya rǎncho
IMPRF atacar PL rancho
que atacaban los ranchos.

321. Hönge dí 'ë̌mbi ge rá história núni,
hönge 'ë̌m-bi ge história nú=ni
por.eso 1.IPFV decir-3OBJ COP SG3POS historia DEF=3SG.DIST
Por eso les digo que es la historia de este,

322. gehni xa defende yá jö'i núua 'Bóminzǎ
geh=ni xa defende jö'i nú=ua 'Bóminzǎ
COP=3SG.DIST PRF defender PL3POS persona DEF=LOC.PROX Bomintzá
quien defendió a su gente aquí en Bomintzá

323. .y hasta la fecha.
y hasta la fecha
y hasta.la.fecha
y hasta la fecha.

324. Hönge dí xí'i para géhke stá tíngi un milagro muy especial ngehni,
hönge xí-'i para géh=ke stá tíngi un milagro muy especial
por.eso 1.IPFV decir-2OBJ para COP=1 1.PRF encontrar un.milagro.muy.especial

ngeh=ni
COP=3SG.DIST
Por eso les digo que yo he hallado un milagro muy especial en él,

325. porque no stá 'a̱hpi xa concedegi.
porque no stá 'a̱h-pi xa concede=gi
porque DEF 1.PRF pedir-3OBJ PRF conceder=1OBJ
porque lo que yo le he pedido me lo ha concedido.

326. Má ga 'ë̌mfu̱ go ge rá história sobre nó'ör guerra civil ga 'ë̌mfu̱,
ga 'ë̌m-p=hu̱ go ge história sobre
PRSP 1.IRR decir-3OBJ=PL FOC.TOP COP SG3POS historia sobre

nó='ö=r guerra civil ga 'ë̌m-p=hu̱
DEF=DEM.SG.NV=SG guerra.civil 1.IRR decir-3OBJ=PL
Entonces esta es la historia sobre esta guerra civil, que le decimos,

327. go ge'ä bi njǎ nú gehkua ma lúgahu̱.
go ge='ä bi njǎ geh=kua ma lúga=hu̱
FOC.TOP COP=3SG.NV PFV TS\haber DEF COP=LOC.PROX 1POS lugar=PL
eso es lo que hubo aquí en nuestro lugar.

328. Yǎ dí xi'i,
xi-'i
ya 1.IPFV decir-2OBJ
Ya te digo,

329. má 'ra ya rǎncho pues tal vez pě̱'tsi otro tipo de historia
'ra ya rǎncho pues tal vez pě̱'tsi otro tipo de historia
otro INDEF.PL PL rancho pues tal.vez guardar otro.tipo.de.historia
tal vez en otros ranchos tengan otro tipo de historia

330. .porque otra cosa pasó.
porque otra cosa pasó
porque otra.cosa pasó
porque otra cosa pasó.

331. Yǎ dí xi'i,
xi-'i
ya 1.IPFV decir-2OBJ
Ya te digo,

332. núua Nthaxi mí tsöt'i ya ngü,
nú=ua Nthaxi tsöt'i ya ngü
DEF=LOC.PROX El.Madroño IMPRF TB\quemar PL casa
aquí en El Madroño quemaban las casas

333. núua Mexa Ramíre 'na de que da thó ya soldádo,
nú=ua Mexa Ramíre='na de que da thó ya soldádo
DEF=LOC.PROX Mesa.de.Ramírez=CIT cuando IRR pasar PL soldado
aquí en Mesa de Ramírez cuando pasaban los soldados

334. ta fú̱ni ya těcho mí tsö́t'i ya ngü 'na.
ta fú̱ni ya těcho tsö́t'i ya ngü='na
INT humear PL techo IMPRF quemar PL casa=CIT
nomás humeaban los techos cuando quemaban las casas.

335. Da mǎ núbu̱ (hǎ̱i) Hnö́za igual,
da nú=bu̱ hǎ̱i Hnö́za igual
IRR TS\ir DEF=LOC.NV abajo El.Sabino igualmente
Se iban por ahí por El Sabino igual,

336. ta fú̱ni nó de que da thóhni ya soldádo,
ta fú̱ni de que da thóh=ni ya soldádo
INT humear DEF cuando IRR pasar=LOC.DIST PL soldado
humeaban cuando pasaban los soldados,

337. ata fú̱ni, mí tsö́t'i ya ngü 'na.
ata fú̱ni tsö́t'i ya ngü='na
hasta humear IMPRF quemar PL casa=CIT
humeaba mucho cuando quemaban las casas.

338. Mí tsö́t'i porque ya jö'i gá'tho xkí bǒ̱ni,
tsö́t'i porque ya jö'i gá'tho xkí bǒ̱ni
IMPRF quemar porque PL persona todo PPRF TS\salir
Las quemaban porque toda la gente se había salido,

339. hínjóntho mí jabu̱ yá ngü,
hínjóntho ja=bu̱ ngü
nadie IMPRF haber=LOC.NV PL3POS casa
no había nadie en las casas,

340. .si al caso hó̱ndi 'na nó'ö ngǔ hínga mí tsǘ, yonjö́'i,
si al caso hó̱ndi 'na nó='ö ngǔ hínga tsǘ yo-njö́'i
acaso solamente uno DEF=3SG.NV como NEG IMPRF temer dos-persona
acaso uno o dos, los que no tenían miedo,

341. mí kóhi pa ngǔ bi vigilabi rá zu'ue má 'na,
kóhi pa ngǔ bi vigila=bi zu'ue 'na
IMPRF TA\quedarse PROP como PFV vigilar=3OBJ SG3POS animal otro uno
se quedaban para cuidar, vigilar sus animales, el uno al otro,

342. má 'na má 'na mí ncárgobi uno al otro.
'na 'na ncárgo=bi uno al otro
otro uno otro uno IMPRF encagar=3OBJ uno.al.otro
uno al otro se encargaban.

343. Pero la verdad no'ö no bi me̱fi
pero la verdad no='ö no bi me̱fi
pero la.verdad DEF=3SG.NV DEF PFV TS\hacer
Pero la verdad eso que hicieron

344. xá mféo rá 'be̱fi núya soldádo de gobiérno nór tiěmpo 'ä.
m-féo 'be̱fi nú=ya soldádo de gobierno nó=r
IPFV(ADJ) EST-feo SG3POS trabajo DEF=PL soldado de gobierno DEF=SG

tiěmpo='ä
tiempo=3SG.NV
era muy feo, el trabajo de los soldados del gobierno en aquel tiempo.

345. Yǎ dí möñhu̱ no mhö̌ bi ndǔ̱i
möñ-hu̱ no mhö̌ bi ndǔ̱i
ya 1.IPFV decir-PL DEF relato PFV TS\empezar
Hablamos lo que dicen de cuando empezaron

346. más o ménos nór guerra civil,
más o ménos nó=r guerra civil
más.o.menos DEF=SG guerra.civil
más o menos esa guerra civil,

347. de 'mé̱fa de no'ö dí mönga,
de 'mé̱fa de no='ö mön-ga
de después de DEF=3SG.NV 1.IPFV decir-1
después de ese año que dije,

348. 'na m'ǒ gu̱hto nthebe
'na m'ǒ gu̱hto nthebe
uno millar nueve ciento
mil novecientos

349. n'á̱hte ma 'ráhto,
n'á̱hte ma 'ráhto
veinte más seis
veintiséis,

350. n'á̱hte ma 'ráhto.
n'á̱hte ma 'ráhto
veinte más seis
veintiséis.

351. Ha no bi termina núni ngehnir guěrrani
ha no bi termina nú=ni ngeh=ni=r guěrra=ni
y DEF PFV terminar DEF=3SG.DIST COP=DEM.SG.DIST=SG guerra=DEM.SG.DIST
Y cuando dicen que terminó esta guerra

352. .fue a la mejor...
fue a la mejor
fue a.lo.mejor
a lo mejor fue…

353. híndí pě̱'tsi, híndí në̌hër história,
hín=dí pě̱'tsi hín=dí në̌hë=r história
NEG=1.IPFV guardar NEG=1.IPFV leer=SG historia
pues no tengo idea, no leo la historia,

354. pero más o ménos kué
pero más o ménos kué
pero más.o.menos posiblemente
pero más o menos puede que

355. después bi termina después de 'na m'ǒ gu̱hto nthebe
después bi termina después de 'na m'ǒ gu̱hto nthebe
después PFV terminar después de uno millar nueve ciento
terminó después de mil novecientos

356. hñǚ ma hñǚ.
hñǚ ma hñǚ
tres más tres
treintaitrés.

357. Hñǚ ma hñǚ
hñǚ ma hñǚ
tres más tres
Tres más tres

358. .quiere decir treintaitrés.
quiere decir treintaitrés
quiere decir treintaitrés
quiere decir treintaitrés.

359. Hö̌ ger je̱ya más o ménos no tréinta y tres,
hö̌ ge=r je̱ya más o ménos no tréinta y tres
COP=SG año más.o.menos DEF treintaitrés
Sí, es el año más o menos, el 33,

360. después ge'ä yǎ bi finaliza más o ménos.
después ge='ä bi finaliza más o ménos
después COP=3SG.NV ya PFV finalizar más.o.menos
ya después de eso finalizó más o menos.

361. Tobe hínga mí juádi completamente
tobe hínga juádi completamente
todavía NEG IMPRF terminar completamente
Todavía no terminaba completamente

362. porque en parte tobe mí jar combáte ya lúga de gehkua núuar nácionna,
porque en parte tobe ja=r combáte ya lúga de
porque en.parte todavía IMPRF haber=SG combate PL lugar de

geh=kua nú=ua=r nácion=na
COP=LOC.PROX DEF=LOC.PROX=SG nación=DEM.SG.PROX
porque todavía en partes había combate, en partes de aquí de la nación,

363. pero yǎ núua de gehkua yǎ cási bi guadi no ge'ä.
pero nú=ua de geh=kua cási bi guadi no ge='ä
pero ya DEF=LOC.PROX de COP=LOC.PROX ya casi PFV TS\terminar DEF COP=3SG.NV
pero ya aquí en este lugar ya se acabó eso.

364. (Bi) guadi no ge'ä porque pues yǎ ar gobiérno bi 'bě̱di,
bi guadi no ge='ä porque pues ar gobiérno bi 'bě̱di
PFV TS\terminar DEF COP=3SG.NV porque pues ya SG gobierno PFV perder
Acabó en ese tiempo porque el gobierno perdió,

365. .completamente bi 'bě̱dir gobiérno núua (há) ma lúga núua,
completamente bi 'bě̱di=r gobiérno nú=ua ma lúga
completamente PFV perder=SG gobierno DEF=LOC.PROX LOC 1POS lugar

nú=ua
DEF=LOC.PROX
completamente el gobierno perdió aquí en este lugar,

366. bi ntö̌hte ya cristéro, ya ñühü.
bi ntö̌hte ya cristéro ya ñühü
PFV TS\ganar PL cristero PL indígena
ganaron los cristeros, los indígenas.

367. Ko mísmo yá ǎrma ya gente del gobierno,
ko mísmo ǎrma ya gente del gobierno
con mismo PL3POS arma PL gente.del.gobierno
Con las mismas armas de la gente del gobierno,

368. ko nge'ä bi 'úmbabi nú (má) 'ra,
ko nge='ä bi 'úm-ba=bi 'ra
con COP=3SG.NV PFV dar-3OBJ=3OBJ DEF otro INDEF.PL
con eso les dieron a los otros,

369. ko nge'ä mí ho ya soldádo,
ko nge='ä ho ya soldádo
con COP=3SG.NV IMPRF matar PL soldado
con eso mataban a los soldados,

370. yǎ mí hö́mba yá ǎrma,
hö́m-ba ǎrma
ya IMPRF recibir-3OBJ PL3POS arma
les quitaban sus armas

371. ko nge'ä mísmo mí ho núya soldádo.
ko nge='ä mísmo ho nú=ya soldádo
con COP=3SG.NV mismo IMPRF matar DEF=PL soldado
y con esas mismas armas los agarraban y los mataban a los soldados.

372. Hönge ně de esa manera
hönge de esa manera
por.eso además de.esa.manera
Por eso de allí de esa manera

373. bi gua nór guěrra nú gehkua há ma lúgahu̱
bi gua nó=r guěrra geh=kua ma lúga=hu̱
PFV TS\terminar DEF=SG guerra DEF COP=LOC.PROX LOC 1POS lugar=PL
terminó la guerra aquí en nuestro lugar

374. después de nór tiěmpo dí xi'i.
después de nó=r tiěmpo xi-'i
después de DEF=SG tiempo 1.IPFV decir-2OBJ
después de ese tiempo que te digo.

Referencias

  1. (). “The Greenbergian Word Order Correlations”. Language 68(1), 81-138.
  2. “Metáfora y metonimia en el hñöhñö de la comunidad de Bomintzá, Tolimán, Querétaro” maestría thesis
  3. , , (). . . Ciudad de México: Del Lirio. .
  4. (). “Selección referencial en textos escritos en hñöhñö (otomí de Tolimán)”. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas 22, 1-23.
  5. (). “Morfosintaxis de la activación en el discurso en hñöhñö (otomí de Tolimán)”. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas 23, 1-17.
  6. , , (). “Datos para la conservación florística en función de la amplitud geográfica de las especies en el Semidesierto Queretano, México”. Acta Botánica Mexicana 99, 105-140.
  7. (). . . México: Instituto Nacional de Lenguas Indígenas. .
  8. , (). “Assessing endangerment: Expanding Fishman’s GIDS”. Revue Roumaine de Linguistique LV(2), 103-120.
  9. (). “La guerra cristera (México, 1926-1929). Una aproximación historiográfica”. Historiografías 1, 35-52.
  10. , (). . , , eds. . Cambridge: Cambridge University Press. .1-14.
  11. (). “An Investigation through Different Types of Bilinguals and Bilingualism”. International Journal of Humanities & Social Science Studies
  12. (). “Head-Marking and Dependent-Marking Grammar”. Language 62(1), 56-119.
  13. (). “The Word and the Phonological Hierarchy of Mezquital Otomi”. Language 44(1), 76-90.
https://software.sil.org/saymore/
https://software.sil.org/fieldworks/
Con excepción del citativo =ꞌna.
Este término aquí refiere a una persona de habla española, y no (necesariamente) a una persona originaria de España.
Recopilador, traductor, editor | Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social | nestorhgreen@gmail.com.
Autor, traductor.

Abreviaturas

1

-primera persona

2

-segunda persona

3

-tercera persona

ADJ

-adjetivo

ADVZR

-adverbializador

APL

-aplicativo

CIT

-citativo

COP

-cópula

DEF

-definido

DEM

-demostrativo

DEP

-dependiente

DIM

-diminutivo

DIST

-distal

DU

-dual

EST

-estativo

EXCL

-exclusivo

EXHOR

-exhortativo

FOC

-foco

GEN

-registro general

IAM

-iamitivo (= ya)

IMPRF

-imperfecto

IMPRS

-impersonal

INDEF

-indefinido

INT

-intensivo

IPFV

-imperfectivo

IRR

-irrealis

LIQ

-líquido

LOC

-locativo

MED

-medio

NEG

-negativo

NV

-no visible

OBJ

-objeto

PFV

-perfectivo

PL

-plural

PN

-predicación nominal

POS

-poseedor

PPRF

-pluscuamperfecto

PRF

-perfecto

PROP

-propositivo

PROX

-proximal

PRSP

-prospectivo

SG

-singular

SUB

-subordinador

TA

-tema con tono alto

TB

-tema con tono bajo

TOP

-tópico

TS

-tema secundario

VEN

-venitivo